Noten – Lees het boek!

1: Je hebt het nu in de hand. De woorden ‘omgaan met stemmen horen’ komen in meer boektitels voor, zoals in de ‘Groningse Lijst Omgaan met Stemmen Horen’ (Jack Jenner, 2012) en het boek”‘Omgaan met Stemmen Horen: Een Gids voor Hulpverleners’ van Marius Romme en Sandra Escher (1999a). Ik kan iedereen die in stemmen horen geïnteresseerd is en met name hulpverleners deze publicaties aanraden. Het zijn beide waardevolle publicaties waar ik veel van heb geleerd. De benadering ‘Omgaan met Stemmen Horen’ en dit boek staan er echter los van: andere schrijver, andere vorm, andere inhoud en een ander doel.
2: Voor de geïnteresseerden: Simon McCarty-Jones (2012) schreef een boeiend boek waarin de geschiedenis van het stemmen horen in de westerse wereld wordt beschreven.
3: Zie: de Nederlandse Stemmen Horen verklaring, blz. 78-79.
4: Beavan e.a. (2011). Deze onderzoekers hebben gekeken naar alle bevolkingsonderzoeken over stemmen horen. De uitkomsten van deze onderzoeken liepen nogal uiteen, van 0,6% tot 84%. De meeste onderzoeken kwamen uit op 3,1%-19,5%, met een middelste waarde van 13,2%.
5: Generieke module Stemmen horen (2017).
6: Generieke module Stemmen horen (2017) en McCarthy-Jones (2017).
7: Romme e.a. (2012).
8: Generieke module Stemmen horen (2017).
9: Generieke module Stemmen Horen (2017).
10: Dirk Blom in een lezing op het symposium ‘Hallucinaties beter begrijpen’, zie Timmers (2013).
11: Het is leuk om eens een compilatie van Mama Appelsap op YouTube te kijken.
12: Vormen van innerlijke lichaamswaarneming: ademhaling, vermoeidheid, misselijkheid (gevoel te moeten overgeven), zout- en suikergehalte, uitzetten van bloedvaten in de huid (blozen, aanraking, druk en temperatuur), spijsvertering, slokdarm (slikken, overgeven, oprispingen), farynx (stikken en kokhalzen), blaas en endeldarm ( vol of leeg) en uitzetten van bloedvaten (pijn, bijvoorbeeld hoofdpijn).
13: Er zijn andere, vergelijkbare definities, zie bijvoorbeeld de generieke module Stemmen horen (2017).
14: Sommige mensen horen wel hun eigen stem maar ervaren dit niet als een gedachte die ze zelf hebben aangemaakt.
15: Dierks, T., Linden, D. E.J., Jandl, M., Formisano, E., Goebel, R., Lanfermann, H. & Singer, W. (1999). Activation of Herschl’s gyrus during auditory hallucinations. Neuron, 22, 615-621.
16: Bijvoorbeeld McCarthy-Jones (2012).
17: Psychiaters spreken van hypnagoge (‘leidend naar de slaap’) en hypnopompe (‘leidend uit de slaap’) hallucinaties. Ze gaan vaak met (kortdurende) angstgevoelens gepaard. De meeste mensen kennen wel het gevoel te vallen, nét voor je in slaap valt. Andere ervaringen zijn schaduwen of beeltenissen zien, of stemmen horen.
18: Bijvoorbeeld McCarthy-Jones (2012) en Romme e.a. (2012).
19: Rons vrouw Karen Taylor vertelde me dat Ron deze veelgebruikte oefening heeft ontwikkeld.
20: Een vriend van me, Douwe Jan Schrale, stelde voor om een boneconducting headphone te gebruiken. Deze koptelefoon wordt op het jukbeen gezet in plaats van in of op de oren. Zo blijven de oren vrij om geluiden in de omgeving op te vangen en kun je tegelijkertijd naar de koptelefoon luisteren.
21: De app is beschikbaar in Google Play Store en App store. Zie www.psychosenet.nl/app-verwar-de-man-virtual-reality.
22: Romme e.a. (2012).
23: Mick (2016).
24: Zie www.ted.com/talks/eleanor_longden_the_voices_in_my_head/transcript?language=nl.
25: Beavan e.a. (2011).
26: Generieke module Stemmen horen (2017).
27: De percentages in onderzoeken lopen sterk uiteen, mede als gevolg van verschillende leeftijds-grenzen die getrokken worden tussen kinderen, jeugdigen/adolescenten en volwassenen. Daarom zijn kinderen en jongeren hier in één groep samengenomen.
28: Leede-Smith & Barkus (2013). In dit overzichtsartikel wordt o.a. verwezen naar Nederlands onderzoek door Sandra Escher, Agna Bartels-Velthuis en Jim van Os.
29: Generieke module Stemmen horen (2017).
30: Leede-Smith & Barkus (2013).
31: Generieke module Stemmen horen (2017).
32: Watkins (2008).
33: Plato, Apologie van Socrates.
34: Levensverhaal van Jeanne d’Arc, zie bijvoorbeeld bij Sommer (2011).
35: Watkins (2008) en McCarthy-Jones (2012).
36: Watkins (2008) en McCarthy-Jones (2012).
37: Vincent van Gogh in een brief van 28 oktober 1883 aan zijn broer Theo www.vangoghletters.org/vg/letters/let400/original_text.html
38: Ali B vertelde op 25 juli 2016 tijdens een interview met Theo Maassen voor het tv-programma ’24 uur met…’over zijn stemmen. Lady Gaga vertelde in meerdere interviews over haar stemmen, voor het eerst in de Graham Norton Show op 12 november 2013. Janet Jackson vertelde over haar stemmen in een artikel op Essence.com op 20 juni 2018. John Frusciante sprak over zijn stemmen in een interview met Ian Fortnam voor Kerrang! in maart 2001. Pete Townsend verteld over zijn ervaringen met stemmen in zijn autobiografie ‘Who I Am’ (2013), Brian Wilson in The Larry King Show van 20 augustus 2004. Paul McCartney vertelde in 2001 tijdens een interview met Diane Sawyer in het programma Good Morning America van ABCNEWS dat hij de stem van zijn overleden vrouw Linda had gehoord. Schumann wordt genoemd in Watkins (2008).
39: Interview in de Graham Norton Show (2013).
40: Interview in ‘24 uur met…’ (2016).
41: Sean Penn in de documentaire over S. Thompson (‘Gonzo: The Life and Work of Dr. Hunter S. Thompson’) uit 2008.
42: Uit interview met News of the World (1993).
43: Jung (1992).
44: Carl Jung in zijn autobiografie ‘Herinneringen, Dromen, Gedachten’ oorspronkelijk uit 1961. Deze vertaling is gebaseerd op de 5e druk van Nederlandse uitgave (Lemniscaat, 1992). De vertaling werd door de auteur voor gemakkelijker leesbaarheid aangepast.
45: Zie Jung (2009).
46: John Forbes Nash vertelde openhartig over zijn stemmen in een interview met PBS in 2002.
47: Watson (2008).
48: Het originele citaat komt uit het hoofdstuk ‘The Inner Voice’ van het boek ‘The Mind of Ghandi’ door R.K. Prabhu & U.R. Rao (1960). Dit is online te lezen op www.mkghadi.org. Vertaling van www.duidelijketaal.eu.
49: Watkins (2008) en McCarthy-Jones (2012). Voor Crowley zie ‘The Equinox of the Gods’ door A. Crowley (1991).
50: Watkins (2008).
51: Watkins (2008) en McCarthy-Jones (2012).
52: Bijbelboek Exodus, 33:11.
53: Bijbelboek Exodus, 33, 27-28.
54: Bijbelboek Handelingen 9:3-7.
55: Evangelie van Matteüs 4:3-10.
56: Evangelie van Matteüs 17:3.
57: Evangelie van Marcus 1:10-11.
58: Watkins (2008).
59: Watkins (2008).
60: Gedachten Uitpluizen heeft een speciale vorm van cognitieve gedragstherapie ontwikkeld (protocol Djinns, geesten en magie, ‘The Ghost Protocol’) om mensen te helpen met hun psychische problemen en tegelijkertijd recht te doen aan hun overtuigingen. Zie Van den Berg e.a. (2015).
61: Deze siddhi’s worden niet gezien als een doel op zich of vereiste, maar als een teken dat men vordert op het pad naar verlichting.
62: Zie voor siddhi’s in het hindoeïsme de Bh?gavata-Pur??a, hoofdstuk 15, ‘Mystieke Volmaaktheid: de Siddhi’s’. Voor siddhi’s in het boeddhisme hoofdstuk 50 ‘Het Hemels Oor’ van ‘De Lange Sutta over Sakulud?yi” (de Mahasakuludayi Sutta) uit de Tripitaka.
63: Lisa Kennedy geciteerd in ‘The Deep Listening Project Facilitating Intercultural Exchange’ gepubliceerd op www.thelivingcircle21.com.au.
64: Presentatie door Nia Nia, W. ‘New Zealand traditional healing approaches to voice-hearing’ op het Wereldcongres Stemmen Horen in Melbourne (2013).
65: Watkins (2008).
66: ‘Crazywise’ (2016): www.crazywisefilm.com
67: Zoals het voorval in het tv-programma ‘Er is zoveel meer’ (2005). Robbert van den Broeke vertelde als medium aan mevrouw Corrie over een vorig leven van haar aan zelfdoding overleden man Arno. Van den Broeke gaf uitgebreide informatie over een man die rond 1800 in Coevorden leefde en genverbrander was. De informatie bleek van internet te komen en het woord ‘genverbrander’ bleek ‘geneverbrander’ (jeneverbrander) te moeten zijn. Zie www.skepsis.nl/robbertvan-denbroeke. Dit soort informatie vooraf verwerven heet ‘hot reading’ .
68: O.a. Rowland, I. (2002). The full facts book of cold reading (third edition). Londen: Ian Rowland Limited.
69: ‘Een cursus in wonderen: tekstboek, werkboek, handboek voor leraren, aanvullingen’ door Foundation for Inner Peace (2015). Deze bevat teksten door Schucman. Utrecht: AnkhHermes.
70: Crowley, J. (2008). De Adelaar & De Condor: een waar verhaal van een onvoorziene spirituele reis. Zoetermeer: Hajefa.
71: ‘Goddess Guidance Oracle Cards’ (2004). Doreen Virtue schreef ook het boek ‘Gesprekken met Engelen: genezing voor alle aspecten van je leven’ (2008).
72: De film ‘Inside Out’ werd in 2015 uitgegeven door Walt Disney Pictures/Pixar Animation Studios. Voor de poster met de slogan over stemmen horen, zie o.a. www.en.wikipedia.org/wiki/ Inside_Out_(2015_film)
73: Het gedicht ‘Stemmen’ staat in Toon Tellegens bundel ‘Minuscule oorlogen (niet met het blote oog zichtbaar)’ uit 2013 (Uitgeverij Querido) en werd ook gepubliceerd zijn bundel ‘Daar zijn woorden voor’ (2007), verschenen bij uitgeverij Rainbow bv.
74: Watkins (2008).
75: Custers (2017).
76: Zie voor de volledige beschrijving van deze boeken de literatuurlijst en de website www.omgaanmetstemmenhoren.nl voor meer informatie.
77: Deze VARA-talkshow van Sonja Barend was in de jaren 80 enorm populair en speelde een rol in het doorbreken van maatschappelijke en sociale taboes. In populariteit vergelijkbaar met De Wereld Draait Door nu, maar dan in verhouding: er waren toen nog maar twee (publieke) Nederlandstalige zenders, waar iedereen naar keek.
78: Romme & Escher (2014).
79: O.a. Romme & Escher (1999a en b)
80: O.a. Hornstein (2009).
81: Interviews met Jim van Os (de Volkskrant 13 november 2010 en 21 oktober 2017); met Iris Sommer (de Volkskrant 1 oktober 2011, 17 februari 2015 en 22 juli 2017).
82: NRC (9 augustus 2017), ‘Een psychose is zwaar, maar fascinerend’ (over Vincent Swierstra) en NRC (21 juli 2017), ‘Ik begon op reis stemmen te horen’ (over Guiselaine Capella).
83: Het Leidsch Dagblad (29 augustus 2017), ‘Nieuw in Leiden: lotgenotengroep voor stemmenhoorders.’
84: De Gelderlander (30 mei 2012), ‘Leren omgaan met stemmen horen.’
85: De Brug Nijmegen (7 september 2016), ‘Leren luisteren naar de stemmen in je hoofd’.
86: Er zijn geen cijfers voor stemmenhoorders, wel voor patiënten met EPA. Nederlands onderzoek uit 2014 (Kamperman, A.M., Henrichs, J., Bogaerts, S., Lesaffre, E.M.E.H., Wierdsma, A.I., Ghauharali, R.R., Weeghel, J. van, Mulder, C.L. et al. (2014). Criminal victimisation in people with severe mental illness: A multi-site prevalence and incidence survey in the Netherlands. PLoS ONE, 9(3), e91029.) laat zien dat bijna de helft van de patiënten met EPA (44%) jaarlijks slachtoffer is van een misdrijf (vermogens- of geweldsmisdrijf). Zij lopen anderhalf tot twee keer zoveel risico dan iemand uit de algemene bevolking. Ze maken daarnaast ook nog eens zes keer meer incidenten mee.
87: Watkins (2008).
88: Watkins (2008).
89: Watkins (2008).
90: O.a. de meta-analyses van Varese e.a. (2012) en Matheson e.a. (2013).
91: O.a. de meta-analyses van Varese e.a. (2012) en Matheson e.a. (2013).
92: Zubeck (1969).
93: Zubeck (1969).
94: Watkins (2008).
95: Watkins (2008).
96: Watkins (2008).
97: Watkins (2008).
98: Watkins (2008).
99: Hall (2015)
100: Generieke module Stemmen horen (2017) en Watkins (2008).
101: Generieke module Stemmen horen (2017) en Watkins (2008).
102: www.maps.org, www.stichtingopen.nl en www.zendoproject.org.
103: UMC Utrecht (versie mei 2018). Folder onderzoeksproject ‘CANGLIA: Wat is het effect van cannabidiol op de werking van microglia in patiënten met schizofrenie?’
104: Watkins (2008).
105: Watkins (2008).
106: Bij mensen die doof geboren zijn is het moeilijk te bepalen of ze stemmen horen. Ze hebben immers nog nooit een geluid of stem gehoord. In enkele gevallen bleek na veel vragen stellen het vermoeden dat zij toch soms stemmen horen. Soms zien dove mensen handen die in gebarentaal een boodschap overbrengen. Dit lijkt ook op stemmen horen, maar dan visueel. Muziek en stemmen horen bij slechthorendheid heeft nog geen naam gekregen. In Nederland is dr. Rob Theunissen één van de experts op dit gebied. Soms helpen hierbij eenvoudige oplossingen: de oren goed laten schoonmaken, het gehoorapparaat goed afstellen en de hele dag gebruiken (ook als er niemand in de buurt is), blijven praten met anderen en muziek draaien.
107: Sacks (2002).
108: McCarthy-Jones (2012, 2017).
109: Watkins (2008).
110: Sommer (2011).
111: Watkins (2008) en McCarthy-Jones (2012).
112: McCarthy-Jones (2012).
113: Zie voor stemmen horen bij Parkinson en dementie McCarthy-Jones (2012) en Timmers (2013).
114: O.a. Romme & Escher (1999b) en Romme e.a. (2012)
115: O.a. Van Os (2017) en Derksen, J.J.L. (maart 2013), ‘De DSM in het perspectief van de kritiek.’ Online magazine Blind.
116: Os, J. van e.a. (NRC 7 maart 2015). ‘Laten we de diagnose schizofrenie vergeten.’
117: O.a. Van Os (2017).
118: McCarthy-Jones (2012).
119: Presentatie ‘Ordinary people with extraordinary lives: Epidemiological research on voice hearing’ door Eleanor Longden bij het Wereldcongres Stemmen Horen in 2011 (Savona, Italië).
120: Bleuler, E. (1924). Textbook of Psychiatry. New York: Macmillan.
121: Bleuler (1924), blz. 214. Zie ook Read, J. & Masson, J. (2004). Genetics, eugenics and mass murder (blz. 36) in Read, J., Mosher, R.L. & Bentall, R.P. Models of Madness. Psychological, Social and Biological Approaches to Schizophrenia. East-Sussex/New York: Brunner-Routledge.
122: McCarthy-Jones (2012).
123: In de uitvoering van dit programma werden 70.273 mensen in psychiatrische ziekenhuizen in Duitsland en Polen omgebracht. Het liep door tot het einde van de oorlog.
124: McCarthy-Jones (2012).
125: De Schneideriaanse eerste orde symptomen van schizofrenie: gehoorhallucinaties (stemmen horen die met elkaar praten, stemmen die de hele tijd commentaar geven, of gedachte-echo (eigen gedachten uitgesproken door stemmen); het gevoel door iets of iemand anders te worden gecontroleerd/bestuurd; de overtuiging dat gedachten worden verwijderd uit iemands hoofd; de overtuiging dat gedachten worden geplaatst in iemands hoofd; de overtuiging dat gedachten worden uitgezonden en waanwaarneming (een bizarre conclusie verbinden aan een waarneming).
126: O.a. Hornstein (2009).
127: Rosenhan (1973).
128: American Psychiatric Association (2014).
129: Van Os e.a. (NRC 7 maart 2015), Laten we de diagnose schizofrenie vergeten. Reactie van Iris Sommer e.a. (NRC 13 maart 2015). ‘Schizofrenie als diagnose schrappen is anti-psychiatrie uit de jaren 70’. Een discussie over kritische psychiatrie en antipsychiatrie: Eijkelen, M. van (2016). Ervaringskennis en emancipatie: Een onderzoek naar de wijze(n) waarop er een emancipatoir perspectief bij de toepassing en inzet van ervaringsdeskundigheid in de huidige GGz. Masterscriptie Universiteit voor Humanistiek.
130: Johns, L.C. & Os, J. van (2001). ‘The continuity of psychotic experiences in the general population’ in Clinical Psychological Review; Van der Gaag e.a. (2014) en Sommer e.a. (2010).
131: Zie o.a. de Stemmen Horen Verklaring, blz. 78-79.
132: De informatie in dit overzicht komt voor een groot gedeelte uit de generieke module Stemmen horen (2017), McCarthy-Jones (2012) en Watkins (2008). In sommige gevallen gaan de percentages over stemmen horen, soms over auditieve hallucinaties, soms over hallucinaties en soms over psychotische symptomen. Ze zijn dus een indicatie voor het voorkomen van stemmen horen bij de verschillende diagnosen.
133: Ross e.a. (1990) in de generieke module Stemmen horen (2017).
134: Larøi e.a. (2012) in de generieke module Stemmen horen (2017).
135: Toh e.a. (2015) in de generieke module Stemmen horen (2017).
136: Noordenbos, G., Aliakbari, N. & Campbell R. (2014). The relationship among critical inner voices, low self-esteem, and self-criticism in eating disorders. Eating Disorders, 22(4Z).
137: Toh e.a. (2015) in de generieke module Stemmen horen (2017).
138: Anketell e.a. (2010) in de generieke module Stemmen horen (2017).
139: Leu-Semenescu e.a. (2011) in de generieke module Stemmen horen (2017).
140: Zonneberg e.a. (2016) in de generieke module Stemmen horen (2017); McCarthy-Jones (2012).
141: Burghaus e.a. (2012) in de generieke module Stemmen horen (2017); McCarthy-Jones (2012); Timmers (2013b).
142: Perälä e.a. (2010) in de generieke module Stemmen horen (2017).
143: Wigman e.a. (2012) in de generieke module Stemmen horen (2017).
144: Kyiakopoulos e.a. (2014) in de generieke module Stemmen horen (2017).
145: Fenelon & Alves (2010) in de generieke module Stemmen horen; McCarthy-Jones (2012); Timmers (2013b).
146: Matsuura e.a. (2003) in de generieke module Stemmen horen (2017).
147: Linszen e.a. (niet gepubliceerd), in de generieke module Stemmen horen (2017).
148: Nagahama e.a. (2007) in de generieke module Stemmen horen (2017).
149: Watkins (2008) en McCarthy-Jones (2012).
150: Rojo-Moreno, L., Plumed, J.J., Fons, M.B., Gonzalez-Piqueras, J.C. , Rojo-Bofill, L. & Livianos, L. (2011). Auditory hallucinations in anorexia nervosa. European Eating Disorders Review, 10 maart.
151: McCarthy-Jones (2012) en Timmers (2013b).
152: O.a. McCarthy-Jones (2012, 2017).
153: Er was een aantal punten van kritiek op de generieke module Stemmen horen. Zo werd de lat voor wetenschappelijk bewezen effectiviteit (evidence-based) erg hoog gelegd en niet alle vormen van behandeling en ondersteuning bij stemmen horen lenen zich goed voor het soort onderzoek dat daarvoor wordt gebruikt.
154: O.a. Romme & Escher (1999a en 1999b); Hornstein (2009); en de website van Stichting Leven met Stemmen: www.levenmetstemmen.nl/index.php/nl/romme-en-escher/wie-zijn-wij
155: Zie Melbourne Declaration (2013). De verklaring is opgesteld door stemmenhoorders en hun bondgenoten uit Australië, Europa en de VS en werd gefaciliteerd door Voices Vic en Prahan Mission.
156: De algemene informatie over de vorm en inhoud van de stemmen is in allerlei publicaties vastgelegd, zie bijvoorbeeld McCarthy-Jones (2012). De manier van stemmen in kaart brengen die we in dit hoofdstuk bespreken lijkt op het Maastrichts Interview met een Stemmenhoorder ontwikkeld door Romme & Escher.
157: Nayani & David (1996) en McCarthy-Jones e.a. (2013) in Van der Gaag e.a. (2014).
158: Nayani & David (1996) en McCarthy-Jones e.a. (2013), in Van der Gaag e.a. (2014).
159: ‘De Stemmen van Vincent’ (2017) werd geregisseerd door Maarten Kal en geproduceerd door Story Collective.
160: Het verhaal over Peter Oud wordt gebruikt met zijn toestemming. Het genoemde boek is Coit (2011).
161: ‘Asylum’ werd uitgezonden op NPO3, 19 november 2017. Productie door Baldr film in samenwerking met de VPRO. De informatie komt deels uit persoonlijke communicatie met David.
162: Het herstelverhaal van Eleanor: Romme e.a. (2012), blz. 40-41.
163: Sacks (2012), blz. 69.
164: Het herstelverhaal van Marjolein: Custers (2017), blz. 40-41.
165: Zie het herstelverhaal van Peter Bullimore in Romme e.a. (2012).
166: O.a. Romme e.a. (2012).
167: Leede-Smith & Barkus (2013)
168: Leede-Smith & Barkus (2013).
169: Romme & Escher (1999b); Sommer e.a. (2010).
170: Rosen e.a. (2018) in de generieke module Stemmen horen.
171: Diederen e.a. (2012).
172: Powers e.a. (2017).
173: Van der Gaag e.a. (2014).
174: Fusar e.a. (2016).
175: Alphen, C. van e.a. (2012). Multidisciplinaire richtlijn schizofrenie. Utrecht: De Tijdstroom.
176: Andrew, E. (2010). Command hallucinations and the risk of violence and self-harm. What distinguishes compliers from non-compliers? Proefschrift University of Cardiff.
177: De documentaire ‘De laatste dagen van Aurelia’ gemaakt door RTL Nieuws is uitgezonden vanaf 16 februari 2018.
178: Zie o.a. het artikel ‘Report: Concerns about Navy Yard shooter never reported’ van 18 maart 2014 op de website van USA Today.
179: McCarthy-Jones, S. (3 mei 2017) ‘Two simple questions that have changed the way people hear inner voices’ op de website www.theconversation.com.
180: Zie Romme & Escher (1999a) en Romme & Escher (2014).
181: De meeste herstelverhalen uit Romme e.a. (2012) zijn geschreven met behulp van het Maastrichts Interview.
182: Jenner & Van de Willige (2002).
183: De AVHRS staat op de website van het Tijdschrift voor Psychiatrie: www.tijdschriftvoorpsychiatrie.nl/assets/measuringinstruments/AVHRS_Ned_220512.pdf .
184: Van de Willige (2013).
185: Van der Gaag e.a. (2014).
186: Stemmen Interview van Gedachten Uitpluizen. www.gedachtenuitpluizen.nl.
187: Onder andere de besproken vragenlijsten zijn te downladen van de website van Gedachten Uitpluizen. Voor sommige lijsten moet je je eerst registreren bij de website. www.gedachtenuitpluizen.nl
188: Timmers, R. (2018). Werkboek Omgaan met Stemmen Horen. Materiaal bij de gelijknamige cursus.
189: Vergelijk het met het horen van iemand die te gast is bij een radioprogramma en een paar minuten iets vertelt. Hets best moeilijk om een paar dagen later te beschrijven hoe die stem klonk en wat er wel of niet gezegd werd. Als je die persoon in een tv-programma had gehoord (geluid en beeld), dan werd het al wat gemakkelijker om een paar dagen later erover te vertellen. Kom je iemand in het echt tegen, wordt het nog gemakkelijker. Je hebt dan meer kapstokken in je geheugen om de ervaring aan op te hangen. Bij alleen een geluid is het lastiger.
190: In het visiedocument ‘Naar herstel en gelijkwaardig burgerschap, voor mensen met ernstige psychische aandoeningen’ (GGZ Nederland, maart 2009) heeft de branchevereniging de ambitie uitgesproken dat herstel het leidend principe moet zijn/worden in de zorg.
191: Dit wordt het twee-continuamodel van geestelijke ziekte en gezondheid genoemd.
192: De kunst om psychische problemen (negatieve gezondheid) te minimaliseren of te voorkomen en tegelijk mentaal tot volle bloei te komen, wordt levenskunst genoemd.
193: Meer over positieve psychologie o.a. bij Bohlmeijer e.a. (2013) (het Nederlandse handboek) of Peterson & Seligman (2004). Dit is een catalogus van positieve krachten en kwaliteiten die mensen in mindere of m eerdere mate kunnen hebben en ontwikkelen.
194: ‘Health is a state of complete physical, mental and social well-being and not merely the absence of disease or infirmity.’ Uit: Preamble to the Constitution of WHO as adopted by the International Health Conference, New York, 19 June-22 July 1946; signed on 22 July 1946 by the representatives of 61 States (Official Records of WHO, no. 2, p. 100) and entered into force on 7 April 1948. Deze definitie is sinds 1948 niet veranderd.
195: De Gezondheidsraad nam hiermee het in samenwerking met gezondheidswetenschapper Machteld Huber (2014) ontwikkelde begrip positieve gezondheid over.
196: Het begrip was zo onbekend dat Ron Coleman, een van de eerste ervaringsdeskundige stemmenhoorders, als titel voor zijn boek uit 1999 kon gebruiken: ‘Recovery: An Alien Concept?’ (‘Herstel: Een buitenaards idee?’).
197: Priscilla Ridgway (2007) in ‘Herstelondersteunende Zorg’ door HEE!
198: Jos Dröes zoals vermeld in Hendriksen-Favier e.a. (2012), blz. 28.
199: Projectgroep Plan van aanpak EPA (Couwenbergh & van Weeghel) (2014). Over de brug. Plan van aanpak voor de behandeling, begeleiding en ondersteuning bij ernstige psychische aandoeningen. Utrecht: Kenniscentrum Phrenos.
200: Romme & Escher (1999b).
201: Gagne, C. (2004) geciteerd in Hendriksen-Favier e.a. (2012).
202: Behalve door de herkenbaarheid voor stemmenhoorders, is de keuze voor het vijffasenmodel is ook ingegeven door het feit, dat mensen bij hun herstel naast het leren omgaan met stemmen horen, vaak ook bezig zijn met het leren omgaan met andere psychische bijzonderheden en/of het herstellen van sociale en maatschappelijke problemen. De vijf fasen sluiten verder goed aan bij de veelgebruikte indeling van Cagne, wordt gebruikt op Psychosenet en laat ruimte voor mensen die geen problemen ervaren met de stemmen. Ten slotte past het model goed bij de keuze om voor de benadering ‘Omgaan met Stemmen Horen’ herstelondersteunende zorg als paraplu te gebruiken.
203: Boevink & Dröes (2005) geciteerd in Hendriksen-Favier e.a. (2012).
204: De Nederlandse hoogleraar Andries Baars heeft de presentiebenadering ontwikkeld. De Stichting Presentie heeft als doel om de toepassing van de presentiebenadering in de zorg te bevorderen.
205: Judith Wolf heeft deze methodieken Krachtwerk en Herstelwerk ontwikkeld.
206: Hornstein (2011). Bibliography of First-Person Narratives of Madness in English (5th edition). Gepubliceerd op www.gailhornstein.com/files/Bibliography_of_First_Person_Narratives_of_ Madness_5th_edition.pdf .
207: Hendriksen-Favier e.a. (2010).
208: Os, J. van (2017).
209: Werkplaats herstelondersteuning: https://www.herstelondersteuning.nl/herstelondersteuning/wrap.
210: www.crisiskaartggz.nl/crisiskaart.
211: www.werkenmetips.nl.
212: Van Bakel e.a. (2013). www.ggznederland.nl/uploads/publication/Ervaringsdeskundigheid.pdf.
213: Van Bakel e.a. (2013). www.deervaringsdeskundige.nl. De Vakvereniging voor Ervaringswerkers: www.vvve.nl.
214: Van Bakel e.a. (2013). www.ggznederland.nl/uploads/publication/Ervaringsdeskundigheid.pdf.
215: Daklozenkrant (waarschijnlijk 2011).
216: Gelderlander (30 mei 2012). Artikel ‘Leren omgaan met stemmen horen’.
217: Interview met Rob Kleijs, Radio Gelderland (26 november 2016) en het onderdeel ‘Getemde stemmen’ van het programma Gelderse Koppen van TV Gelderland (26 november 2016).
218: O.a. Hayward & Bright (1997) en Thornicroft (2006) in Van Weeghel e.a. (2016).
219: Veerbeek, M., Knispel, Al & Nuijen (2011). GGZ in tabellen.
220: Stuurgroep Toolkit Antistigma-interventies (penvoerder G. Kienhorst) (2014). Wegwijzer stigmabestrijding in de ggz. Gids naar praktijken die werken. Lessen, praktijken en voorbeelden. Utrecht: Kenniscentrum Phrenos, Stichting Samen Sterk zonder Stigma, GGzDrenthe, Kim Helmus; Van Weeghel e.a. (2016); generieke module Destigmatisering (2017).
221: www.samensterkzonderstigma.nl.
222: Jaarsma, P. & Welin, S. (2012). Autism as a Natural Human Variation: Reflections on the Claims of the Neurodiversity Movement. Health Care Analysis, (20)1, 20-30.
223: In Nederland is vooral ervaringsdeskundige Jolijn Santegoeds actief op het gebied van mensenrechten en de VN. Binnen de stemmenhoorbeweging houden Olga Runciman (Denemarken) en de Indigo Daya (Australië) zich ermee bezig. Indigo is tegenwoordig VN-rapporteur voor de mensenrechten.
224: De speciale rapporteur van de VN op het gebied van marteling, Juan E. Méndez, verklaarde in 2013: ‘De commissie is bijvoorbeeld van oordeel dat het discriminatoire karakter van gedwongen psychiatrische interventies, als deze uitgevoerd worden bij personen met psychosociale handicaps, zowel voldoet aan de bedoeling als aan de opzet, vereist volgens artikel 1 van de Conventie tegen Marteling, ondanks de bewering van medische professionals dat er “goede intenties” zijn.’ Zie Juan E. Mendez (2013) in ‘Human Rights Council, Twenty-second session, Agenda item 3: Report of the Special Rapporteur on torture and other cruel, inhuman or degrading treatment or punishment’. United Nations, General Assembly.
225: Dolhuys Museum van de Geest en HIC (22 juni 2016). Dolhuys manifest: Nederlandse GGZ separeervrij!
226: Santegoeds, J. en Actiegroep Tekeer tegen de isoleer! (2011). Het Eindhovens Model voor Supported Decision Making Eigen Kracht-conferenties in crisissituaties op het gebied van geestelijke gezondheid: Een variant op de procedure voor het Wetsvoorstel Verplichte Zorg. Stichting Mind Rights.
227: Castelein, S. (14 november 2017). Overstag en vooruit! Herstelbevordering bij ernstige psychische aandoeningen. Oratie Rijksuniversiteit Groningen.
228: McCarthy-Jones (2017).
229: Romme en Escher (1999b).
230: Hendriksen-Favier e.a. (2012).
231: Romme e.a. (2012).
232: Ontleend aan Romme e.a. (2012), respectievelijk blz. 10 (‘onderwerpen die van belang zijn bij herstel van het lijden door stemmen’) en blz. 28-29 (‘schadelijke aspecten van traditionele behandeling en ziekteconcept van stemmenhoren’).
233: De Borg (2005). Handboek Signaleringsplannen. Den Dolder: De Borg.
234: Van der Gaag e.a. (2014).
235: Volkskrant (22 juli 2017). ‘Drummend temt Steven de stemmen in zijn hoofd.’
236: McCarthy-Jones (2012).
237: www.parnassiagroep.nl/hoe-wij-helpen/online-hulp/temstem.
238: Van der Gaag e.a. (2014).
239: De Boer (jaartal onbekend).
240: Lezing ‘Netwerkbenaderingen op psychopathologie’ door Denny Borsboom. 11e Phrenos Congres (2015).
241: Het verhaal van Hans is gebruikt met zijn toestemming.
242: Romme e.a. (2012), blz. 140 (vertaling door auteur).
243: Coleman & Smith (1999).
244: Byrne, S., Birchwood, M., Trower, P.E., and Meaden, A. (2006). A Casebook of Cognitive Behavior Therapy for Command Hallucinations (appendix 1). Hove, East Sussex: Routledge. Nederlandse bewerking: Klaas de Boer en Mark van der Gaag (2006) ontwierpen de Voice Power Differential Scale. Chandwick, P., Lees, S. & Birchwood (2000). The revised Beliefs About Voices Questionnaire (BAVQ-R). British Journal of Psychiatry, 177, 229-32 (Vragenlijst Opvattingen over Stemmen (VOS-R)).
245: www.gedachtenuitpluizen.nl/meetinstrumenten/psychopathologie
246: Leary, T. (1957). Interpersonal Diagnosis of Personality. New York: Ronald Press.
247: Thomas, N., Morris, F., Shawyer, F. & Farhall, J. (2013). Acceptance and Commitment Therapy for Voices. In Morris e.a. (2013).
248: Romme e.a. (2012), blz. 123 (Antje), blz. 139-140 (Debra). Vertalingen door de auteur.
249: Mick (2016), blz. 31.
250: Nog ongepubliceerd onderzoek van Barbara Schaefer, verder Eleanor Longden e.a. (2017)
251: McCarthy-Jones (2017), blz. 47.
252: De generieke module Stemmen horen (2017) zegt hierover: ‘Verklaringen die de persoon zelf heeft voor de stemmen moeten niet ontkend worden, maar begrepen worden vanuit de persoonlijke context van de stemmenhoorder. Zorgverleners moeten bij voorkeur openstaan voor verklaringen die voortkomen uit de cultuur of religie van de stemmenhoorder en hierbij aansluiten.’
253: I.J.M. Elferich in Romme en Escher (1999b).
254: I.J.M. Elferich in Romme en Escher (1999b). Meer voorbeelden (Watkins (2008), hoofdstuk 6.9.
255: Het is opvallend dat aan parapsychologische onderzoeken strengere eisen worden gesteld dan aan gewoon psychologisch onderzoek. Zo is er bij onderzoek naar de effecten van antipsychotica niet altijd sprake van een controlegroep, maar dat neemt niet weg dat antipsychotica op grote schaal kunnen worden voorgeschreven. Als zo’n standaard van onderzoek bij parapsychologische fenomenen zou worden gehanteerd, zou er een storm van kritiek opsteken. Het lijkt erop dat de ‘normale’ wetenschap bij voorbaat aanneemt dat paranormale fenomenen niet kunnen bestaan. Het argument aan de kant van de sceptici (zie noot 256) is dat de parapsychologie bij voorbaat de nulhypothese (paranormale fenomenen bestaan niet) negeert en alleen wil bewijzen dat ze wel bestaan. Het niet vinden van bewijzen beschouwen zij niet als ondersteuning voor de nulhypothese.
256: Alcock, J. (2003). Give the Null Hypothesis a Chance: Reasons to Remain Doubtful about the Existence of Psi. Journal of Consciousness Studies, 10, 6-7.
257: Dit zijn korte en niet helemaal volledige schetsen. Het voert te ver om alle aspecten in detail uit te leggen.
258: Sommer e.a. (2008); Jardri, R., Pouchet, A., Pins D. & Thomas P. (2011). Cortical activations during auditory verbal hallucinations in schizophrenia: a coordinate-based meta-analysis. American Journal of Psychiatry, 168(1),73-81.
259: Jaynes, J. (1976). The origin of consciousness in the breakdown of the bicameral mind. Boston/ New York: Houghton Miffin Company.
260: Smit & Aleman in Jenner (2012). Meer informatie over hersenactiviteit tijdens stemmen horen: Sommer (2013) en Aleman (2011). De online video over stemmen horen met Iris Sommer bij de Universiteit van Nederland is ook informatief.
261: Zie www.psychoseconsortium.nl/studies/simvastatine en Sommer, I., Witte, L. de, Begemann, M. & Kahn, R.S. (2012). Nonsteroidal anti-inflammatory drugs in schizophrenia: ready for practice or a good start? A meta-analysis. Journal of Clinical Psychiatry, 73(4), 414-419.
262: McCarthy-Jones (2017).
263: McCarthy-Jones (2017).
264: Zubeck (1969).
265: Generieke module Stemmen Horen (2017).
266: Varese e.a. (2012).
267: Rosen, C., McCarthy-Jones, S., Jones, N., Chase, K. A., & Sharma, R. P. (2018). Negative voice content as a full mediator of a relation between childhood adversity and distress ensuing from hearing voices. Schizophrenia Research, 9964(18)30182-8.
268: Moskowitz, A. & Corstens, D. (2008). Auditory Hallucinations: Psychotic Symptom or Dissociative Experience? Journal of Psychological Trauma, 6(2-3), 35-63.
269: Zie Corstens & Longden (2014).
270: Verwijzing in Watkins (2008, blz. 145) naar Jung, C.G. (2001). On the Nature of the Psyche. Taylor & Amp; Francis Ltd. (heruitgave). Vertaald door de auteur.
271: Verwezenlijking van het hogere zelf omvat volgens Assaglioli vier fasen: je persoonlijkheid grondig leren kennen; de verschillende onderdelen van je persoonlijkheid leren beheersen; het hogere Zelf realiseren, een nieuw verbindend centrum maken of ontdekken; en rond het hogere Zelf je persoonlijkheid opnieuw en vormgeven.
272: Grof & Grof (1989).
273: De Blas, J. (2005). The Divine Madman. The Psychiatric Superhero & the Quest for the Ultimate Medicine (vert. De goddelijke gek: de psychiatrische superheld en de zoektocht naar het ultieme medicijn). Geïllustreerd met eigen schilderijen. Sinds 2016 als Ebook te koop via TouchPress.
274: Romme e.a. (2012), blz. 114. Vertaling uit het Engels door de auteur.
275: Mick (2016).
276: Mick (2016).
277: Jim van Os, in het interview ‘Mensen reduceren tot een diagnose is een ingreep in de identiteit’. De Volkskrant 21 oktober 2017.
278: www.ted.com/talks/eleanor_longden_the_voices_in_my_head/transcript?language=nl
279: O.a. Romme e.a. (2012) en Longden e.a. (2017).
280: Longden e.a. (2017).
281: Timmers (2013a) en ‘Stemmen horen: informatie voor patiënten, naasten en andere belangstellenden.’ Zorgprogramma Stemmen Horen. UMC Utrecht (jaartal onbekend).
282: Stand van zaken bij het verschijnen van dit boek.
283: Stone, H. & Stone, S. (2007). The Basic Elements of Voice Dialogue, Relationship, and the Psychology of Selves: their origins and development. www.voicedialogue.org.
284: Corstens & Romme (jaartal onbekend); Corstens D., Longden, E. & May, R. (2012). Talking with voices: Exploring what is expressed by the voices people hear. Psychosis, 4(2), 95-104.
285: Bij mensen die gevoelig zijn voor dissociatie kan het gebeuren dat ze zich niet bewust zijn van de sessie; dat de stem het op dat moment helemaal overneemt. Dan kan worden gekozen voor een video-opname, die de ondersteuner en de stemmenhoorder later kunnen nabespreken als de stemmenhoorder weer bij is.
286: Persoonlijke communicatie met Dirk Corstens.
287: Verschillende vormen (protocollen) van Gedachten Uitpluizen: 1) Overmatige achterdocht, 2) Stemmen die somberheid oproepen, 3) Stemmen die angst oproepen, 4) Stemmen die schaamte oproepen, 5) Demoralisatie ennegatieve symptomen, 6) Mensen met een Ultrahoog Risico op het ontwikkelen van ernstige psychische klachten: a) omgaan met buitengewone en opmerkelijke ervaringen, 7) geesten, djinns en magie, 8) overige psychotische klachten a) grootheidswanen, b) somatische wanen, c) parasietwanen, d) beïnvloedings of controlewanen, e) schuldof nihilistische wanen, f) erotomanie, g) niet-auditieve hallucinaties, h) jaloeziewanen en i) desorganisatie.
288: Van der Gaag e.a. (2014) geven een uitgebreide en nauwkeurige beschrijving. In dit boek worden andere woorden gebruikt om de therapie in simpele taal begrijpelijk te maken.
289: Birchwood, M., Michail, M., Meaden, A., Tarrier, N., Lewis, S., Wykes, T., Davies, L., Dunn, G. & Peters, E. (2014). Cognitive behaviour therapy to prevent harmful compliance with command hallucinations (COM MAND): a randomised controlled trial. Lancet Psychiatry, 1, 23–33.
290: Jenner (2012) en Jenner (2016).
291: Jenner (2016).
292: Gaag, M. van der, Oosterhout, B., Daalman, K., Sommer, I.E., Korrelboom, K. (2012). Initial evaluation of the effects of competitive memory training (COMET) on depression in schizophrenia-spectrum patients with persistent auditory verbal hallucinations: A randomized controlled trial. British Journal of Clinical Psychology, 51, 158–171.
293: Het verschil maken tussen gedrag en gedachtes heet in ACT ‘cognitieve diffusie’.
294: Samenhang zien tussen jezelf en je leven wordt in ACT ‘zelf als context’ genoemd.
295: Shawyer, F., Farhall, J., Thomas, N., Hayes, S.C., Gallop, R., Copolov, D., & Castle, D.J. (2017). Acceptance and commitment therapy for psychosis: randomised controlled trial’. The British Journal of Psychiatry, 210(2), 140-148.
296: Chadwick, P., Strauss, C., Jones, A., Kingdon, D., Ellett, L., Dannahy, L. & Hayward, M. (2016). Group mindfulness based intervention for distressing voices: A pragmatic randomised controlled trial. Schizophrenia Research, 175(1-3), 168–173.
297: Craig, T. K., Rus-Calafell, M., Ward, T., Leff, JP., Huckvale, M., Howarth, E., Emsley, R. & Garety, P.A. (2018). AVATAR therapy for auditory verbal hallucinations in people with psychosis: a singleblind, randomised controlled trial. Lancet Psychiatry, 5(1), 31-40.
298: Hayward, M., Strauss, C. & Bogen-Johnston, L. (2014). Relating therapy for voices (the R2V study): study protocol for a pilot randomized controlled trial. Trials,16,15:325.
299: Zie de folder ‘De Stemmenpolikliniek (2015) van het Universitair Centrum voor Psychose van het UMCG.
300: Zie www.umcutrecht.nl/nl/Ziekenhuis/Afdelingen/Hersencentrum/Ziektebeelden, onderzoeken en behandelingen/Ziekten/Stemmen horen (kinderen en jeugd).
301: Vleugel, B. van der, Berg, D. van den en Bont, P. de (2017). Trauma, PTSS en psychose. In Zuthem, J.W. e.a., Ondersteuning van psychisch kwetsbare mensen in ambulante begeleiding en beschermd wonen. Jaarboekenreeks participatie en herstel 2017-2018 (pp. 187-188). Amsterdam: Uitgeverij SWP.
302: TTIP: www.traumaenpsychose.nl
303: Zie www.herstelondersteuning.nl/open-dialogue en Bierbooms, J. (2018). Peer-supported Open Dialogue in Nederland. Evaluatie van het eerste jaar POD in 4 GGZ organisaties: Een eerste evaluatie van vier teams die met POD aan de slag zijn gegaan. Eindhoven: GGZ Eindhoven en de Kempen.
304: Mosher e.a. in McCarthy-Jones (2012).
305: Geweldloze communicatie: ontwapenend, verbindend en doeltreffend. Marshall Rosenberg (2011). www.cnvc.org.
306: May, R. (11-1-2016), ‘How I’ve Found Nonviolent Communication Helpful’ en May, R. (24-1-2016), How I’ve Found Nonviolent Communication Helpful, Part 2; In the Mental Health System’ op www.madinamerica.com.
307: Via Peter Oud Training & Coaching.
308: Zie www.hersteloppoten.nl/training.
309: Odendaal, J.S. & Meintjes, R.A. (2003). Neurophysiological correlates of affiliative behaviour between humans and dogs. Veterinary Journal, 165(3), 296-301.
310: Alphen C. van e.a. (2012). Multidisciplinaire richtlijn schizofrenie. Utrecht: De Tijdstroom en het hoofdstuk Symptomen, zorgbehoeften en behandelopties in de zorgstandaard Psychose (2017).
311: Schneider, S.D., Jelinek, L., Lincoln, T.M. & Moritz, S. (2011). What happened to the voices? A fine-grained analysis of how hallucinations and delusions change under psychiatric treatment. Psychiatry Research, 188(1), 13-7.
312: Generieke module Stemmen horen (2017).
313: Generieke module Stemmen horen (2017).
313a: Ho, B.-C., Andreasen, N.C., Ziebel, S., Pierson, R. & Magnotta, V. (2011). Long-term Anti-psychotic Treatment and Brain Volumes. A Longitudinal Study of First-Episode Schizophrenia. Archives of General Psychiatry, 68(2), 128-137.
314: Generieke module Bijwerkingen (2017).
315: Alphen, C. van e.a. (2012). Multidisciplinaire richtlijn schizofrenie. Utrecht: De Tijdstroom.
316: Scheepter-Hoeks, A.M.J.W., Wesseles-Basten, S.J.W., Scherders, M.J.W.T., Broavenboer, B., Loonen, A.J.M.& Kleppe, R.T. & Grould, R.J.E. (2008). Schizofrenie en antipsychotica: samenhang met het metabool syndroom. Tijdschrift voor Psychiatrie 50(10), 645-654.
317: Zie het hoofdstuk Metabole stoornissen door antipsychotica in Van Alphen e.a. (2012), Multidisciplinaire richtlijn schizofrenie (2012).
318: Zie het hoofdstuk Metabole stoornissen door antipsychotica in Van Alphen e.a. (2012), Multidisciplinaire richtlijn schizofrenie (2012).
319: Te downloaden o.a. van www.ypsilon.org/medicijn#brochure
320: Wunderink, L., Nieboer, R.M., Wiersma, D., Sytema, S. & Nienhuis, F.J. (2013). Recovery in remitted first-episode psychosis at 7 years of follow-up of an early dose reduction/discontinuation or maintenance treatment strategy: long-term follow-up of a 2-year randomized clinical trial. JAMA Psychiatry, 70(9), 913-920.
321: Zie www.hamlett.nl.
322: Yin, J., Barr, A.M., Ramos-Miguel, A. & Procyshyn, R.M. (2017). Antipsychotic Induced Dopamine Supersensitivity Psychosis: A Comprehensive Review. Current Neuropharmacology, 15(1), 174-183.
322a: Boekje Psychofarmaca afbouwen: http://www.willhall.net/files/ComingOffPsychDrugsHarmRe-ductGuide-Dutch-Psychofarmaca_afbouwen.pdf. Meer over taperingstrips: http://taperingstrip.nl.
323: Slotema, C., A. Aleman, Z. Daskalakis & I. Sommer (2012). Meta-analysis of repetitive transcranial magnetic stimulation in the treatment of auditory verbal hallucinations: update and effects after one month. Schizophrenia research, 142(1), 40-45.
324: Bose, A., Shivakumar, V., Agarwal, S.M., Kalmady, S.V., Shenoy, S., Sr eeraj, V., Narayanaswamy, J.C. & Venkatasubramanian, G. (2018). Efficacy of fronto-temporal transcranial direct current stimulation for refractory auditory verbal hallucinations in schizophrenia: A randomized, doubleblind, sham-controlled study. Schizophrenia Research, 195, 475-480.
325: Citaat van Tineke Nabben, gebruikt met toestemming.
326: www.ypsilon.org
327: Generieke module Samenwerking en ondersteuning naasten van mensen met psychische problematiek (2017).
328: Informatie over de Triadekaart: www.ypsilon.org/triadekaart.
329: Tegenwoordig onder de vlag van Kenniscentrum Phrenos.
330: Artseneed van de KNMG en VSNU.