8. Hulp voor stemmenhoorders

Als je van een afstand kijkt naar de verschillende vormen van hulp en ondersteuning die stemmenhoorders voor zichzelf in Nederland kunnen vinden, kun je grofweg twee basisvormen onderscheiden: hulp die er vooral op gericht is goed te leren omgaan met de stemmen en het stemmen horen beter te begrijpen en hulp die er vooral op gericht is de stemmen te verminderen of te laten verdwijnen.
Bij de eerste groep horen de verschillende manieren van zelfhulp (onderdeel 8.2 en 8.3), trainingen (8.5), begeleiding en gespecialiseerde psychologische therapieën (8.6 en 8.7) en benaderingen die vanuit de stemmenhoorbeweging zijn aangedragen of ontwikkeld (8.8). Ook de ervaringsdeskundige ondersteuning bij herstel (8.4) kan eronder vallen.
Onder de tweede groep vallen de biologische benaderingen, waarbij gebruikgemaakt wordt van medicatie (8.9) of elektrische of magnetische stimulatie van de hersenen (8.10).
Van alle hulpvormen wordt hieronder ook de beschikbaarheid aangegeven. Het scala is breed, maar dat betekent niet, dat het aanbod even breed toegankelijk is voor stemmenhoorders. Integendeel. Er zijn slechts twee gespecialiseerde behandelcentra en veel therapieën zijn niet zomaar voor iedereen beschikbaar. De Steunpunten Stemmen Horen pleiten voor een betere toegankelijkheid van het hulpaanbod voor stemmenhoorders.

8.1 Vele vormen van hulpverlening beschikbaar

Het gezegde in de herstelbeweging ‘Herstellen doe je zelf, maar niet alleen’ laat zien dat het in principe de persoon zelf is die herstelt, die zichzelf leert helpen. Bij leren omgaan met stemmen horen geldt dit ook. Zichzelf leren helpen is de uitdaging waar de stemmenhoorder voor staat. Niemand kan dat voor hem of haar doen, maar dat wil niet zeggen dat anderen, bijvoorbeeld naasten, niet kunnen helpen. Integendeel, in principe kan iedereen stemmenhoorders tot steun zijn, bijvoorbeeld door stemmen horen bespreekbaar te maken. Naasten kunnen veel steun geven aan stemmenhoorders en soms hebben zij zelf ook behoefte aan ondersteuning. Over de hulp voor en door naasten gaat hoofdstuk 9. Welke hulp is voor jou het beste? Soms kan het lijken of je geen keuze hebt in welke begeleiding je krijgt, welke behandeling je volgt of welke medicijnen je slikt, en soms lijken er juist te veel keuzemogelijkheden te zijn. Sommige mensen vinden het moeilijk om hulp te vragen. Hou in gedachten dat het altijd verstandig is om hulp te vragen als je het echt nodig  hebt.

Een goede match tussen jezelf, hulpvorm en hulpverlener

Het is goed om uit te zoeken welke vormen van hulp je aanspreken. Een hulpvorm vinden die bij je past en een hulpverlener met wie er een klik is, bepaalt voor een groot deel of deze hulpvorm jouw herstel bevordert of belemmert. Mocht de klik er niet zijn heb je in ieder geval geleerd dat dit op dit moment niet de juiste match is voor jou.

8.2 Individuele zelfhulp

Zelfhulp bij stemmen horen is hulp die stemmenhoorders aan zichzelf en elkaar geven. Dit kan individueel, bijvoorbeeld dat je informatie gaat zoeken of aan de slag gaat met een zelfhulpboek. Maar dit kan ook in een groep waarin de verschillende leden elkaar helpen en ondersteunen. Deze vorm van zelfhulp kun je vinden bij het onderdeel 8.3. Als vormen van individuele zelfhulp bij stemmen horen bespreken we informatie zoeken, zelfhulpboeken en de Temstem-app.

Tijdschriften

Als je op de hoogte wilt blijven van de ontwikkelingen rondom stemmen horen, kun je donateur worden van Stichting Weerklank. Je krijgt dan vier keer per jaar het tijdschrift ‘De Klankspiegel’ toegestuurd, met onder meer ervaringsverhalen, verslagen van congressen en boekrecensies. Ook in andere tijdschriften, zoals ‘Open Geest’ van Anoiksis en ‘YN’ van Ypsilon staan af en toe interessante items  over stemmen horen.

Boeken en artikelen

Je kunt ook boeken en artikelen lezen over stemmen horen. Op de websites van Omgaan met Stemmen Horen, Stichting Weerklank en Psychosenet kun je interessante artikelen en blogs lezen. Bij Stichting Weerklank zijn veel goede boeken over stemmen horen te koop voor een zacht prijsje. Sommige bibliotheken hebben ook boeken over stemmen horen in hun collectie. De Steunpunten Stemmen Horen in Nijmegen en Den Haag hebben een eigen infotheek met boeken, tijdschriften en dvd’s over stemmen horen die je gratis kunt lenen. Sommige boeken, die bedoeld zijn voor hulpverleners en onderzoekers, bevatten veel vaktaal en zijn moeilijker te lezen. Andere boeken zijn gemakkelijk te lezen,  Nederlandstalige boeken. Voor een overzicht, ga naar www.omgaanmetstemmenhoren.nl

Websites

Wil je meer weten en lezen over stemmen horen, dan is er ook op het internet veel informatie te vinden. Tegelijk met het verschijnen van dit boek, wordt de website www.omgaanmetstemmenhoren.nl gelanceerd. Daarmee wordt allerlei waardevolle informatie over stemmen horen in normalemensentaal beschikbaar. Op de site vind je niet alleen informatie over de Steunpunten Stemmen Horen en de cursus ‘Omgaan met Stemmen Horen’ voor stemmenhoorders, naasten en hulpverleners, maar ook worden er ervaringsverhalen, blogs, video’s, websitelinks en belangrijk nieuws gedeeld. Op de website wordt ook dit boek gratis ter download en als online e-book beschikbaar gesteld.

Nieuwsbrieven

Het Nederlandse Stemmenhoordersnetwerk brengt jaarlijks een nieuwsbrief uit waarin onder andere de activiteiten, bijeenkomsten, boeken en films over stemmen horen besproken worden. Als je op de hoogte gehouden wilt worden van het wetenschappelijk onderzoek naar de effecten van therapieën op stemmen horen kun je je ook abonneren op de nieuwsbrief van Gedachten Uitpluizen via de website www.gedachtenuitpluizen.nl.

Social media

Je kunt  via Facebook mensen en organisaties volgen die zich bezighouden met stemmen horen en zo op de hoogte blijven. Je kunt ook lid worden van Facebookgroepen waarin informatie, ideeën en ervaringen over stemmen horen gedeeld worden, zoals ‘NL Stemmenhoordersnetwerk’ en ‘Intervoice’.

Bijeenkomsten, symposia en congressen

Er worden verschillende bijeenkomsten georganiseerd waarop informatie over stemmen horen te verkrijgen is. Zo organiseren de Steunpunten Stemmen Horen, het Nederlandse Stemmenhoordersnetwerk en Stichting Weerklank informatiebijeenkomsten. Soms is er een lezing over stemmen horen op een symposium of een congres dat je kunt bezoeken, bijvoorbeeld op het jaarlijkse Phrenos Psychosecongres in Zwolle.
Elk jaar is er, sinds 2009 telkens in een ander land, het Wereldcongres Stemmen Horen. Dit congres wordt mede door stemmenhoorders georganiseerd. Informatie over de Wereldcongressen kun je vinden op de website van Intervoice(www.intervoiceonline.org) en Stichting Weerklank. Het tiende Wereldcongres werd  in 2018 voor de tweede keer in Nederland gehouden, deze keer in Den Haag.

Zelfhulpboeken

Er zijn twee boeken in het Nederlands die over zelfhulp bij stemmen horen gaan. Het ene zelfhulpboek is ‘Werken met Stemmen’ van Ron Coleman en Mike Smith. Ron Coleman is een bekende ervaringsdeskundige stemmenhoorder uit Schotland en één van de oprichters van Intervoice. Het andere boek is van de Nederlandse ervaringsdeskundige Resi Maleki en heet ‘Een boekje open over zelfhulp bij stemmen horen’. Voor meer informatie, zie de website van Stichting Weerklank.

Zelfhulp-app: de Temstem-app

De Temstem-app is speciaal ontwikkeld (door ggz-instelling Parnassia en Reframing Studio) om minder last te hebben van stemmen. Deze app kun je gratis downloaden naar je telefoon en gebruiken waar en wanneer je maar wilt. De app bestaat uit twee woordspelletjes: Taalklikker en Woordlink. Bij Taalklikker is het de bedoeling om te tellen uit hoeveel lettergrepen een woord bestaat. Bij Woordlink is het de bedoeling om twee woorden zo met elkaar te combineren dat ze samen een bestaand ander woord vormen. Beide spelletjes hebben zes levels, waarbij elk level steeds wat moeilijker is.
Het idee achter deze app is dat je de taalgebieden in je hersenen door een woordspelletje te spelen, actief gebruikt. Daardoor kunnen ze niet geactiveerd worden voor het horen van stemmen. Zo kun je tijdelijk minder stemmen horen. Als je eenmaal geoefend bent in het spelletje, kun je ook proberen de stemmen op te roepen tijdens het spelen. Als het dan lukt om het spelletje goed te blijven spelen, kunnen de stemmen minder levendig en indrukwekkend worden. Daarnaast kan je zelfvertrouwen groter worden omdat je steeds beter in het spelletje wordt en meer controle ervaart. Naar het effect van de app is een groot landelijk onderzoek gedaan. De resultaten van dit onderzoek waren bij het afronden van dit boek nog niet gepubliceerd.

eHealthmodule Stemmen Horen

De eHealthmodule Stemmen horen kun je als stemmenhoorder zelf of met een behandelaar doornemen. De module is gebaseerd op het boek ‘Stemmen Horen’ van Iris Sommer.

8.3 Zelfhulp in een groep: stemmenhoordersgroepen

Een stemmenhoordersgroep is een groep van stemmenhoorders die bij elkaar komen en ervaringen, ideeën en tips uitwisselen. Het is een mix van een zelfhulpgroep en groepscontact met lotgenoten. Binnen de internationale stemmenhoorbeweging wordt veel gewerkt in stemmenhoordersgroepen. Er zijn er sinds 1988 meer dan honderd over de hele wereld opgezet. De meeste draaien in Engeland. In Nederland zijn er groepen in Maastricht, Amsterdam, Zeeland, Castricum, Purmerend en Nijmegen, al of niet onder de paraplu van een ggz-instelling.

Hoe werkt een stemmenhoordersgroep?

In een stemmenhoordersgroep wordt een veilige omgeving gecreëerd waar ieder mag zijn zoals hij of zij is, inclusief zijn of haar bijzondere ervaringen en ideeën. Wat besproken wordt binnen de groep is vertrouwelijk en iedere deelnemer is vrij om te kiezen wat hij of zij wil delen. Er zijn meestal twee kartrekkers (facilitators) die de groep ondersteunen, waarvan ten minste één stemmenhoorder is.
Alle deelnemers, ook de kartrekkers, zijn gelijkwaardig. Samen bepalen de leden wat ze willen bespreken en hoe er over stemmen horen wordt gepraat. De kartrekkers zorgen ervoor dat alle afspraken die de groep gemaakt heeft, worden nagekomen, bijvoorbeeld dat iedere deelnemer aan bod komt en dat iedereen in zijn of haar waarde gelaten wordt.

Wetenschappelijk onderzoek?

Onderzoek laat zien dat deelnemen aan een stemmenhoordersgroep kan leiden tot acceptatie en hoop.[279]  Acceptatie in de zin dat je open over je ervaringen kunt praten en dat die ervaringen serieus worden genomen. Maar ook acceptatie van jou als persoon, inclusief je stemmen. Hoop kan worden geput uit de stappen die de leden hebben gezet in hun herstelproces en de manieren die ze hebben gevonden om met stemmen horen om te gaan.
Uit een onderzoek naar de effecten van stemmenhoordersgroepen in Engeland is gebleken dat de deelnemers de stemmenhoordersgroepen als herstelondersteunend ervaarden en als een belangrijke bron van steun.[280]Deelnemers waardeerden met name de mogelijkheid andere stemmenhoorders te ontmoeten, steun te ontvangen die nergens anders beschikbaar was en de veilige plek die de groep bood om moeilijke onderwerpen te bespreken. In Nederland loopt op dit moment ook een onderzoek naar stemmenhoordersgroepen onder leiding van dr. Barbara Schaefer.

Zelf een stemmenhoordersgroep opzetten?

Het staat je vrij om zelf een stemmenhoordersgroep op te zetten. Een goede eerste stap is om een tijdje mee te doen met een bestaande stemmenhoordersgroep. Als je hulp wilt bij het opzetten van een groep kun je contact opnemen met Stichting Weerklank en/of met één van de Steunpunten Stemmen Horen. Het kan handig zijn om eerst een cursus te volgen over stemmen horen, herstel en zelfhulpgroepen, zoals de cursus ‘Omgaan met Stemmen Horen’ of ‘Kartrekkerstraining voor Herstelgroepen’ van HEE!.

8.4 Ervaringsdeskundige ondersteuning bij herstel

Algemene inzet van ervaringsdeskundigheid

Een andere vorm van hulp voor stemmenhoorders is ervaringsdeskundige ondersteuning. Binnen de stemmenhoorbeweging wordt al lang met ervaringsdeskundigen gewerkt. Zo zijn er sinds 1987 ervaringsdeskundigen actief bij Stichting Weerklank. Nu ervaringsdeskundigheid de afgelopen jaren als vak meer erkenning heeft gekregen in Nederland, kunnen mensen die hulp zoeken bij stemmen horen ondersteuning krijgen van ervaringsdeskundigen binnen de reguliere ggz.
De ervaring met psychische problemen en het cliënt-zijn van ervaringswerkers in de ggz loopt uiteen. Sommige ervaringsdeskundigen hebben ervaring met stemmen horen en vele anderen helemaal niet. De meeste ervaringswerkers hebben een algemene opleiding tot ervaringsdeskundige gevolgd. Een kleinere groep heeft specifieke trainingen gedaan op het gebied van stemmen horen. Gelukkig neemt het aantal ervaringsdeskundigen dat gespecialiseerd is in ondersteuning bij stemmen horen de laatste jaren snel toe, mede door de uitbouw van de cursus ‘Omgaan met Stemmen Horen’ en de bijbehorende training voor facilitators. Het verschilt per instelling of ervaringswerkers de ruimte krijgen om hun ervaring met stemmen horen en/of hun gespecialiseerde werkwijze in te zetten.

Stichting Weerklank

Stichting Weerklank is er voor mensen met bijzondere zintuiglijke ervaringen en persoonsgebonden overtuigingen. Bij Stichting Weerklank werken vrijwilligers die zelf ervaringsdeskundig zijn op het gebied van stemmen horen. Sommigen van hen hebben daarnaast een betaalde baan als ervaringswerker bij een andere organisatie. Weerklank biedt informatie en ondersteuning op het gebied van stemmen horen en wil een bijdrage leveren aan betere hulpverlening bij stemmen horen en aan een positieve beeldvorming over stemmen horen. Het aanbod van Weerklank bestaat onder andere uit gesprekken met contactpersonen, informatie via de website en het tijdschrift ‘de Klankspiegel’, ondersteuning van stemmenhoordersgroepen en het organiseren van bijeenkomsten, zoals het Wereldcongres Stemmen Horen  in 2018  in Den Haag.

Steunpunten Stemmen Horen

De Steunpunten Stemmen Horen in Nijmegen (Ribw N&R) en Den Haag (Stichting Anton Constandse) bieden een uitgebreid aanbod, geheel verzorgd door ervaringsdeskundigen. De Steunpunten bieden onder andere een open spreekuur, infotheek, workshops, individuele ondersteuning, een stemmenhoordersgroep, de cursus  ‘Omgaan met Stemmen Horen’ voor stemmenhoorders, naasten en hulpverleners. Daarnaast zijn er mogelijkheden voor stemmenhoorders om zich te ontwikkelen tot ervaringsdeskundigen. Zie voor meer informatie over de Steunpunten Stemmen Horen onderdeel 10.1.

Wetenschappelijk onderzoek Steunpunt Stemmen Horen

Er is nog geen wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de effecten van de ervaringsdeskundige ondersteuning vanuit de Steunpunten Stemmen Horen. Een vroeg, verkennend onderzoek (uitgevoerd voordat de benadering ‘Omgaan met Stemmen Horen’ werd ontwikkeld) door studente Marjolein Valk liet zien dat de individuele ervaringsdeskundige ondersteuning kan bijdragen aan het bespreekbaar maken van het stemmen horen. Beide Steunpunten merken dat er veel vraag naar is en dat de geboden ondersteuning hoog wordt gewaardeerd (cijfers tussen de 8 en 10 op een schaal van 10).

8.5 Cursussen en trainingen voor stemmenhoorders

Als stemmenhoorder kun je deelnemen aan drie verschillende cursussen: de cursus ‘Omgaan met Stemmen Horen’ (zie 10.2), de ‘basistraining’ van het zorgprogramma Stemmen Horen van het UMC Utrecht en de cursus ‘Stemmen horen begrijpelijk maken’.

Basistraining bij de stemmenpoli van het UMC Utrecht

De basistraining bij het zorgprogramma Stemmen Horen van UMC Utrecht maakt deel uit van het behandelpakket van het zorgprogramma. De training wordt gegeven door een reguliere hulpverlener en een ervaringsdeskundige. Bij de basistraining komen aan bod: registratie van de stemmen, copingstrategieën, psycho-educatie, gezond leefpatroon, positievere benadering, terugvalpreventie, psychomotorische training en het groepsgesprek.[281]

Beschikbaarheid

De basistraining wordt alleen aangeboden bij het zorgprogramma Stemmen Horen van UMC Utrecht.

Stemmen horen begrijpelijk maken

De cursus ‘Maastrichts Interview en Voice Dialogue’ wordt meestal gegeven aan reguliere hulpverleners, ervaringsdeskundigen of studenten. Vaak is het mogelijk om als stemmenhoorder mee te doen, als ‘oefenpersoon’ voor de deelnemers aan de cursus. Af en toe wordt de cursus specifiek voor stemmen hoorders gegeven, zodat zij hun herstelverhaal kunnen maken of om zelf als ervaringsdeskundige te leren het Maastrichts Interview af te nemen.

Beschikbaarheid

In Nederland verzorgen Peter Oud en Dirk Corstens twee keer per jaar[282] de cursus  ‘Stemmen horen begrijpelijk maken’, waarbij zowel het gebruik van het Maastrichts Interview als Voice Dialogue  aan de orde komt. Irene van de Giessen van ‘Hersteltalent’ in Koudekerke biedt een cursus aan waarbij zowel het ‘Maastrichts Interview’ met een stemmenhoorder als het ‘Maastrichts Interview Zelfbeschadiging’ aan bod komen.

Cursussen over herstel

Mensen die psychische problemen ervaren met stemmen horen, hebben te maken met een herstelproces. Om aan de slag te gaan met je herstel, kun je naast cursussen over stemmen horen, ook een herstelcursus volgen. Voorbeelden hiervan zijn ‘Een begin maken met herstel’, de ‘WRAP’ (Wellness Recovery Action Plan) of ‘Herstellen doe je zelf ’. De cursussen worden vaak aangeboden bij RIBW’s en ggz-instellingen, zelfregiecentra en herstelacademies.

8.6 Gespecialiseerde behandelingen

Maastrichts Interview

Het Maastrichts Interview met een Stemmenhoorder is ontwikkeld door Marius Romme en Sandra Escher. Het brengt allerlei aspecten van het stemmen horen in kaart. Op basis van het Maastrichts Interview kan met de stemmenhoorder het zogeheten construct gemaakt worden, waarmee wordt gekeken met welke mensen en problemen in het leven van de stemmenhoorder de stemmen samenhangen (bijvoorbeeld traumatische ervaringen). Het Maastrichts Interview en het construct kunnen de stemmenhoorder ook helpen achterhalen wat de boodschap of de betekenis van zijn stemmen is (zie 7.4) of kunnen worden gebruikt als hulpmiddel bij het herstelverhaal. Hoewel het maken van het Maastrichts Interview herstelbevorderend kan werken, is het vooral een manier om een goede diagnose te stellen. De behandeling dient gericht te zijn op de problemen die uit het construct naar voren komen.

Onderzoek met het Maastrichts Interview

Met behulp van het Maastrichts Interview is onder meer het baanbrekende onderzoek gedaan naar verschillen tussen stemmenhoorders met en zonder diagnose. Ook het gebruik van het Maastrichts Interview om herstelverhalen en constructen te maken is onderzocht, dat leidde tot de publicatie in 2012 van het boek ‘Leven met Stemmen: 50 Verhalen van Herstel’. Daarnaast is een onderzoek gedaan waarin bij honderd stemmenhoorders een construct wordt gemaakt. Onderzoek naar het effect van het Maastrichts Interview op de ernst van de stemmen werd  niet gedaan omdat de benadering zich niet daarop richt, maar op het leren omgaan met de problemen die samenhangen met de stemmen.

Beschikbaarheid

Verspreid  over Nederland zijn er hulpverleners die getraind zijn in het afnemen van het Maastrichts Interview. Voor meer informatie kun je contact opnemen met Stichting Leven met Stemmen, Stichting Weerklank of Praktijk Corstens.

Voice Dialogue

Voice Dialogue gericht op stemmen horen is als ondersteuningsmanier populair in de internationale stemmenhoorbeweging. Al doet de naam anders vermoeden (Voice Dialogue betekent ‘Stem Dialoog’), deze benadering was in het begin niet speciaal bedoeld voor stemmen horen. De hulpverleningsvorm Voice Dialogue is ontwikkeld door Hal en Sidra Stone.[283] Zij stellen dat iemands persoonlijkheid niet één geheel is, maar gevormd wordt door verschillende delen, met elk eigen behoeftes, gevoelens en ideeën. In sommige delen herkennen we onszelf en in andere niet. Soms kunnen de afzonderlijke delen verschillende of zelfs tegenovergestelde behoeftes hebben, zodat er een innerlijke knoop ontstaat.
Bij Voice Dialogue gaat de ondersteuner, zonder te oordelen of in te grijpen, in gesprek met de verschillende persoonlijkheidsdelen, die de kans krijgen om vrijuit te praten en te vertellen wat zij te vertellen hebben. Zo kan duidelijk worden welke kanten iemand heeft en of die verschillende kanten met elkaar in overeenstemming kunnen worden gebracht, zodat  zij elkaar helpen in plaats van elkaar in de weg te zitten.
Een bekend voorbeeld van zo’n persoonlijkheidsdeel is de innerlijke criticus, het deel van iemand dat kritiek geeft en vertelt wat die persoon allemaal niet goed doet. In sommige situaties kan dat helpend zijn, zodat  je leert om fouten te voorkomen. Maar soms is zo’n innerlijke criticus zo meedogenloos dat je heel onzeker wordt en niets meer durft te ondernemen. Dan zit je innerlijk in de knoop. Voice Dialogue kan helpen die innerlijke knoop te ontwarren. Het doel is om een bewust ego te ontwikkelen dat wat afstand kan nemen van de persoonlijkheidsdelen en er daardoor meer controle over kan krijgen.

Voice Dialogue bij Stemmen Horen

De Nederlandse psychiater Dirk Corstens heeft Voice Dialogue toegepast op stemmen horen.[284]  In deze vorm gaat de ondersteuner in gesprek met de stemmen van een stemmenhoorder. Voor de sessies beginnen, geeft de ondersteuner uitleg over stemmen horen en wordt het stemmen horen in kaart gebracht, bijvoorbeeld met behulp van het Maastrichts Interview.
Bij een Voice Dialogue sessie wordt eerst afgesproken met welke stem de ondersteuner in gesprek zal gaan. De stemmenhoorder gaat vervolgens op een andere stoel zitten om te benadrukken dat de stem aan bod komt. De keuze voor de plek wordt onderhandeld met de stem. De ondersteuner stelt vervolgens vragen aan de stem en de stemmenhoorder luistert wat de stem zegt en vertelt dat aan de ondersteuner. Deze indirecte manier geeft de stemmenhoorder enige mate van controle. Soms laat de stemmenhoorder de stem direct spreken, maar hij blijft wel altijd de regie houden, kan kiezen wat hij of zij wel of niet wil zeggen en kan stoppen wanneer hij of zij wil. Na het gesprek keert de stemmenhoorder terug naar zijn of haar stoel en wordt de sessie nabesproken.[285]
Voorbeelden van vragen die een ondersteuner bij een Voice Dialogue-sessie kan stellen aan de stemmen zijn: Wie ben je? Heb je een naam? Hoe oud ben je? Kent de persoon je? Wanneer ben je in het leven van de persoon gekomen? Wat was de aanleiding van je komst? Wat waren de omstandigheden toen? Waar moet je voor zorgen? Wat streef  je na? Wat zou er gebeuren als je er niet zou zijn? Hoe gaat de persoon met je om? Welke moeilijkheden kom je tegen bij de omgang met de persoon?
Uit de sessie kan duidelijk worden wat de functie is van de stemmen. Vaak komen er kwetsbaarheden en emotionele thema’s naar voren die duidelijk maken waar de persoon tekortschiet, maar  ook hoe de stem wil helpen.
Onderzoek naar de effecten van  Voice Dialogue bij Stemmen Horen Er zijn nog geen onderzoeken gepubliceerd over de effectiviteit van Voice Dialogue bij Stemmen Horen. Wel wordt er op dit moment onderzoek gedaan en zijn er plannen voor meer onderzoek.[286] Verspreid over Nederland zijn er hulpverleners die getraind zijn in Voice Dialogue bij Stemmen Horen. Voor meer informatie kun je contact opnemen met Praktijk Corstens.

Cognitieve gedragstherapie: anders denken en doen

CGT is een vorm van therapie die ervan uitgaat dat je goed met dingen kunt leren omgaan door anders te leren denken (cognitie) en anders te doen (gedrag). Bij stemmen horen kan het bijvoorbeeld helpen om te bedenken dat de stemmen minder macht hebben dan je denkt (van gedachten veranderen) en dat het beter is om op basis van je gezonde verstand te handelen in plaats van klakkeloos te doen wat de stemmen willen (van gedrag veranderen). Of in plaats van te luisteren naar de stem die tegen je zegt dat je niet kunt tennissen en beter kunt thuisblijven, ga je toch tennissen.

G-schema: gebeurtenis, gedachte, gevoel, gedrag en gevolg

Bij CGT wordt gebruik gemaakt van het zogenoemde G-schema. Een G-schema bestaat uit 4 of 5 G’s waarmee je een bepaalde situatie in kaart kunt brengen. Bij het 4 G-schema staan de G’s voor Gebeurtenis, Gedachte, Gevoel en Gedrag. Bij het 5 G-Schema komt er ook nog Gevolg bij. Het idee achter een G-schema is dat je gebeurtenissen en gevoelens niet altijd onder controle hebt, maar je kunt er wel voor kiezen anders te denken en anders te doen, met andere gevolgen als resultaat.

Gedachten Uitpluizen: CGT voor psychotische klachten

In Nederland werd  door Mark van der Gaag en collega’s ‘Gedachten Uitpluizen’ ontwikkeld. Het is een verzamelnaam voor CGT speciaal voor psychotische klachten. Deze versie van CGT wordt afgekort als CGTp. Er zijn inmiddels verschillende vormen van CGTp bij stemmen horen. Zo zijn er versies van CGTp voor mensen bij wie de stemmen somberheid (depressie), angst of schaamte oproepen. Sinds kort is er ook CGT voor het omgaan met buitengewone en opmerkelijke ervaringen (zoals stemmen horen) voor mensen die geen ernstige psychische klachten en geen diagnose hebben, maar daar vatbaar voor zijn. Andere vormen van ‘Gedachten Uitpluizen’ richten zich op achterdocht (paranoia), geesten, djinns en magie, verschillende soorten wanen, negatieve symptomen en andere hallucinaties dan stemmen.[287]

Opbouw van CGT bij stemmen horen

CGT bij stemmen horen wil stemmenhoorders helpen om minder last van de stemmen te hebben en om beter  met de stemmen te kunnen omgaan in het dagelijks leven. Het doel is dus niet om de stemmen zelf te verminderen. CGT is een strak omschreven therapievorm met een duidelijke structuur. Het bestaat uit acht onderdelen die in 15 tot 20 bijeenkomsten doorlopen worden. Deze onderdelen zijn kennismaking, het in kaart brengen van de situatie, een gezamenlijke probleembeschrijving maken en de doelen van de therapie bepalen. Bij het begin van het therapiegedeelte wordt eerst een plan gemaakt waarin opgeschreven wordt welke dingen er in welke volgorde gedaan gaan worden en volgt er een voorlichting.
Tijdens de therapie kijk je samen kritisch naar je denken en doen in relatie tot de stemmen. Hoe denk  je over de stemmen en hun invloed op jou? Hoe denk je over jezelf, de mensen om je heen en de wereld in het algemeen? Klopt het wel wat je denkt? Wat gebeurt er als je er anders tegenaan kijkt? Wat gebeurt er als je anders reageert op de stemmen, bijvoorbeeld als je een bepaalde opdracht niet uitvoert? Hoe groot is de kans, denk je, dat waar je bang voor bent ook daadwerkelijk gebeurt? En als er iets in het verleden niet goed uitpakte, betekent dit dan dat er de volgende keer ook weer iets vervelends gebeurt?
Na de therapiedeel wordt de situatie opnieuw in kaart gebracht en krijgt de cliënt weer een aantal vragenlijsten mee. Zo kan er gekeken worden of en wat er is veranderd, tijdens of door de therapie. De therapie wordt afgesloten met een terugblik: Welke stappen in het herstel zijn nu genomen en welke wil de cliënt  nog doen? Zo nodig kunnen na de therapie enkele extra bijeenkomsten (‘boostersessies’) plaatsvinden, waarbij besproken kan worden hoe het gaat en er extra kan worden geoefend met onderdelen van de therapie.[288]

Wetenschappelijk onderzoek naar CGT bij stemmen horen

Er is heel veel onderzoek gedaan naar CGT bij psychose in het algemeen en ook naar CGT bij stemmen horen in het bijzonder. De onderzoeken naar CGT bij stemmen horen zijn gedaan met stemmenhoorders die ook de diagnose psychose hebben. Er bleek consequent dat CGT bij stemmen positieve effecten had en geen negatieve effecten.

Beschikbaarheid van  CGTp bij stemmen horen

Doordat CGTp opgenomen is in de richtlijn Schizofrenie (en in de zorgstandaard Psychose) is CGTp bij stemmen horen bij veel ggz-instellingen beschikbaar. Ook de stemmenpoli’s in Utrecht en Groningen bieden CGTp bij stemmen horen aan. Veel ggz-instellingen werken met multidisciplinaire teams waarin ook een psycholoog zit. Als je CGTp bij stemmen horen wilt, kun je het beste contact opnemen met je behandelaar en dit met hem of haar  bespreken. Je kunt ook kijken op de website van Stichting Cognitie  en Psychose-Gedachten Uitpluizen: www.gedachtenuitpluizen.nl

CGT bij stemmen die  opdrachten geven

Er is een speciale versie van CGT ontwikkeld voor mensen die stemmen horen die opdrachten geven met mogelijk schadelijke gevolgen. Deze versie richt zich erop om de macht die de stemmenhoorder aan de stemmen toekent, te verminderen. Uit onderzoek blijkt dat door deze therapie stemmenhoorders inderdaad minder macht gaan toekennen aan de stemmen en dat ze minder vaak de opdrachten van de stemmen uitvoeren.[289]

Groeps-CGT bij stemmen horen

CGT bij stemmen horen kan ook worden toegepast in groepen. Uit onderzoek blijkt dat groeps-CGT bij stemmen horen positieve effecten heeft op het stemmen horen. Individuele behandeling op basis van een persoonlijke situatiebeschrijving is echter wel effectiever dan groeps-CGT.

HIT (Hallucinatiegerichte Integratieve Therapie)[290]

HIT kan worden ingezet bij stemmen horen, maar ook bij andere bijzondere ervaringen, zoals het zien van beelden (visioenen). HIT is ontwikkeld door dr. Jack Jenner, die ook de stemmenpoli in Groningen heeft opgericht. De HIT bestaat uit een aantal onderdelen: medicatie, cognitieve gedragstherapie (CGT), coping,  psycho-educatie (voorlichting), resocialisatie, crisisplan en systeemtherapie.
Bij HIT werken de stemmenhoorder, behandelaar en naasten samen (werken volgens de triade). HIT is een klantgerichte benadering. Dat zie je terug in hoe er met verklaringen wordt omgegaan. Uitgangspunt bij HIT is dat betrokkenen hun eigen realiteit hebben. Ieders verklaring van de stemmen wordt erkend. Het maakt hierbij  niet uit of het een ‘correcte’ psychiatrische diagnose, een spirituele verklaring of een trauma-gerelateerde interpretatie is. De verschillende verklaringen worden gezamenlijk besproken en voor iedere interpretatie wordt een persoonlijk plan van aanpak gemaakt. De stemmenhoorder, naasten en therapeut hebben dus ieder hun eigen interpretatie en plan. Alle betrokkenen hebben hun eigen verantwoordelijkheid voor de uitvoering van hun plan.
HIT besteedt veel aandacht aan het ontwikkelen en inzetten van coping. Na de voorlichting over de aanpak, wordt de stemmenhoorder gevraagd om zijn of haar stemmen te registreren. Vervolgens wordt met behulp van de vragenlijst GLOS iemands manier van coping in kaart gebracht (zie 6.4). Er worden twee of drie strategieën uitgekozen die de stemmenhoorder vervolgens gaat oefenen. Door de stemmen te blijven registreren kan de stemmenhoorder zien wat het effect is van zijn coping.

Wetenschappelijk onderzoek

Onderzoek naar het effect van HIT bij stemmenhoorders met de diagnose schizofrenie liet gunstige effecten zien op hallucinaties, ervaren last en negatieve inhoud van de stemmen. Ook waren er gunstige effecten wat betreft huishoudelijke werkzaamheden, familierelaties, partnerrelatie en ouderrol.[291]

Beschikbaarheid

Hoewel de HIT-therapie is opgenomen in de richtlijn Schizofrenie is de beschikbaarheid van HIT de laatste jaren helaas afgenomen. Het lijkt erop dat het aanbod van deze therapie na de pensionering van Jack Jenner niet structureel is doorgegeven. De stemmenpoli bij het UMC Groningen gebruikt niet meer de HIT zoals Jack Jenner die voor ogen had. Wel is een aantal behandelaren in Nederland geschoold in de HIT. Voor meer informatie kun je contact opnemen met Jack Jenner via www.audito.nl

COMET (Competitive Memory Training)

COMET staat voor Competitive Memory Training (in het Nederlands: Competitieve Geheugen Training). Deze training is bedoeld om door  het herbeleven van positieve herinneringen een positiever zelfbeeld en meer zelfvertrouwen te ontwikkelen. Iedereen die negatief over zichzelf denkt, kan eraan meedoen. COMET kan worden gecombineerd met CGTp en kan helpen mensen helpen die last hebben van negatieve stemmen die hun zelfvertrouwen ondermijnen. Bij COMET haalt de stemmenhoorder zich positieve herinneringen heel levendig voor de geest, zodat ook de positieve gevoelens die bij die herinnering horen, gevoeld  kunnen worden en zo je zelfvertrouwen kan worden gevoed. Het idee is dat de stemmenhoorder de stemmen minder, maar zichzelf meer macht toekent.

Wetenschappelijk onderzoek en beschikbaarheid

Onderzoek laat zien dat als gevolg van deze training de stemmen het dagelijks leven minder verstoren. Deze training vereist wel wat huiswerk en niet alle stemmenhoorders kunnen of willen dat doen.[292]
COMET wordt op diverse plaatsen aangeboden in Nederland, onder andere bij het zorgprogramma Stemmen Horen van het UMC Utrecht.

Acceptance & Commitment Therapie

Acceptance and Commitment Therapie (ACT) combineert cognitieve gedragstherapie met mindfulness. ACT richt zich aan de ene kant op het leren accepteren van ervaringen, gedachten en emoties (acceptance). Aan de andere kant richt ACT zich op het jezelf toewijden (commitment) aan de dingen die voor jou belangrijk zijn in het leven. ACT wordt toegepast bij allerlei psychische problemen, zoals depressie, trauma en angst  en ook bij stemmen horen.
Het doel van ACT is het bereiken van psychische flexibiliteit. De therapie onderscheidt zes processen die gezamenlijk bijdragen aan psychische flexibiliteit: onderscheiden van gedrag en gedachtes,[293] mindfulness (een combinatie van ontspannings- en aandachtsoefeningen), acceptatie, samenhang zien tussen jezelf en je leven,[294] helder krijgen wat jij waardevol vindt in het leven en toegewijde actie ondernemen om je leven ten positieve te veranderen.

Wetenschappelijk onderzoek naar ACT bij stemmen horen

De enkele onderzoeken naar het effect van ACT bij stemmen horen, leverden wisselende resultaten op. Sommige onderzoeken lieten een positief effect zien, andere geen effect of een mix van positieve en negatieve effecten. Positieve effecten waren onder andere vermindering van stress door stemmen, minder in de echtheid van de stemmen geloven en minder opnames. Samengevat: ACT heeft overwegend positieve effecten, maar er is nog te weinig onderzoek gedaan.[295]

Beschikbaarheid van ACT bij stemmen horen

ACT is beschikbaar in Nederland maar wordt niet standaard door alle ggz-instellingen aangeboden. Je moet zoeken naar een behandelaar die ACT bij stemmen horen kan geven.

Mindfulness

Mindfulness is ‘het bewust en zonder oordeel aandacht geven aan het moment’. Bij mindfulness worden meditatietechnieken uit de boeddhistische tradities gecombineerd met moderne psychologische inzichten. Het kan leiden tot meer welzijn door stress, piekeren en het zich zorgen maken te verminderen. Mensen kunnen mindfulness beoefenen als onderdeel van hun psychische en spirituele ontwikkeling, werkgevers bieden het hun werknemers aan omdat zij er zowel minder gestrest als productiever van worden. Ook in de psychiatrie wordt mindfulness aangeboden bij stressgerelateerde klachten of depressie, soms als deel van een therapie (zoals bij ACT), soms op zichzelf staand.

Mindfulness bij stemmen horen

Mindfulness wordt ook toegepast bij stemmen horen. Figuur 8.1 laat zien hoe een verontruste, stressvolle reactie op een negatieve stem kan verlopen en hoe je mindful kunt reageren op stemmen horen. De start is meestal een ontspannings- en aandachtsoefening, bijvoorbeeld door steeds als je afgeleid wordt,

je aandacht weer op je ademhaling te richten.

Stel je hoort een stem die iets negatiefs zegt. Bij een stressvolle of verontruste reactie probeer je de ervaring te ontwijken en beoordeel je de stem als negatief. Je begint te piekeren of gaat een confrontatie aan met de stemmen (discussiëren of ruzie maken). Zulke reacties kunnen een vicieuze cirkel oproepen die moeilijk  te doorbreken is. De stemmen blijven vervelend. Je probeert te vluchten maar dat gaat niet. Je probeert te vechten maar je verliest het iedere keer. Zo raak je verloren in de reactie. Mindful reageren bestaat uit het opmerken van de negatieve stem maar er geen oordeel over hebben. Je vecht er niet tegen, discussieert er niet mee, blijft er niet over nadenken en je vlucht er niet voor. In plaats daarvan merk je op dat er een stem voorbijkomt die iets zegt (acceptatie) en je laat die stem gewoon weer voorbij gaan, zonder er nog aandacht aan te geven. Na verloop van tijd merk je dat de stemmen komen en gaan en lukt het steeds vaker om zonder stress op de stemmen te reageren.

Wetenschappelijk onderzoek naar mindfulness bij stemmen horen

Het beschikbare onderzoek naar de effecten van mindfulness op stemmen horen laat gunstige effecten zien, in de zin van minder lijden onder de stemmen, meer controle ervaren over de stemmen en op herstel in het algemeen. Sommige onderzoekers hebben gevonden dat in sommige gevallen mensen met de diagnose psychose na meditatie meer klachten kregen, waarschijnlijk door de verminderde prikkels. Bij de onderzoeken naar mindfulness bij stemmen horen wordt dat effect niet gevonden.[296]


Figuur 8.1 Mindfulness bij stemmen horen.

Beschikbaarheid van mindfulness bij stemmen horen

Mindfulness bij stemmen horen is in Nederland alleen beschikbaar als onderdeel van ACT bij stemmen horen. Sommige ggz-instellingen bieden wel mindfulness aan, maar vaak niet specifiek gericht op het omgaan met stemmen horen. Soms is ook sprake van voorwaarden aan de toelating op basis van de diagnose of worden mensen met de diagnose psychose uitgesloten. Buiten de ggz vind je mindfulness bijvoorbeeld in meditatie- en yogacentra. In algemene zin is mindfulness voor iedereen beschikbaar.

Vaktherapie bij stemmen horen

Sommige vormen van vaktherapie – een verzamelnaam voor verschillende vormen van vaktherapie (beeldend, drama, dans, muziek, speltherapie en psychomotorische therapie) – worden aangeboden bij stemmen horen, zoals muziektherapie, tekentherapie en psychomotorische therapie.

Effectiviteit en beschikbaarheid

Er is nog weinig onderzoek gedaan naar de effecten van vaktherapieën op stemmen horen. Wel is er een onderzoek waaruit bleek dat muziektherapie een gunstig effect op hallucinaties en wanen kan hebben. Veel ggz-instellingen bieden een vorm van vaktherapie aan.

Nieuwe veelbelovende therapieën

Avatar-therapie. Bij Avatar-therapie, een nieuwe therapievorm uit Engeland, maakt de stemmenhoorder op de computer een driedimensionaal plaatje van de stemmen die hij of zij hoort. Dit heet een Avatar. De therapeut kan deze avatar besturen. Hij moedigt de stemmenhoorder via de avatar aan om tegenover de stemmen voor zichzelf op te komen, zodat hij er langzamerhand steeds meer controle over krijgt. Avatar-therapie combineert onderdelen van CGT en Voice Dialogue met moderne computertechnieken.
Er is nog weinig onderzoek naar deze therapie gedaan. Een verkennend onderzoek liet zien dat de deelnemers minder last hadden van de stemmen en bij een aantal gingen de stemmen helemaal weg. Uitgebreider onderzoek is nu gaande.[297] In Nederland wordt Avatar-therapie nog niet aangeboden.

Relatingtherapie. Relatingtherapie (ontwikkeld door Hayward) richt zich op een betere relatie tussen de stemmenhoorder en de stemmen. Je leert met de stemmen om te gaan als met mensen, in een wederkerige relatie (van geven en ontvangen). Het doel is om de stemmenhoorder te helpen dominanter te zijn dan de stemmen. Het weinige onderzoek dat naar de effecten van relatingtherapie op stemmen horen is gedaan, laat positieve effecten zien.[298] De therapievorm is in Nederland nog niet beschikbaar.

Aanbod rond stemmen horen voor kinderen


Het aanbod voor kinderen is relatief klein. Het boek ‘Kinderen die stemmen horen, wat je moet weten en wat je kunt doen’ van Sandra Escher en Marius Romme geeft informatie over stemmen horen bij kinderen. De ene helft is gericht op kinderen zelf en de andere helft op ouders, leerkrachten en hulpverleners.
Stichting Weerklank heeft een strip over stemmen horen uitgebracht speciaal voor kinderen .
Zorgprogramma Stemmen Horen Jeugd  (UMC Utrecht). Het aanbod bestaat uit voorlichting, de psychotherapie ‘Sterker dan je stemmen’, oudergesprekken en in sommige gevallen ook medicatie. Soms worden er extra behandelingen aangeboden, zoals systeemtherapie en in het geval van trauma ook traumatherapie. In dit zorgprogramma Stemmen Horen wordt ieder kind gevraagd om mee te doen aan wetenschapelijk onderzoek.[300]
Audito. Jack Jenner biedt een speciale versie van de HITtherapie voor kinderen aan in een kleine stemmenpolikliniek voor kinderen (Audito) in Ten Boer. Bij deze variant van HIT wordt liever geen medicatie voorgeschreven.
…………………………..

Gespecialiseerde centra in Nederland

Nederland heeft enkele gespecialiseerde centra specifiek voor stemmen horen. Dit zijn de stemmenpolikliniek bij het UMC Groningen, het zorgprogramma Stemmen Horen bij UMC Utrecht en de Steunpunten Stemmen Horen in Nijmegen en Den Haag.

De stemmenpolikliniek bij het UMCG (Groningen)

De stemmenpolikliniek bij het UMC Groningen is opgericht door Jack Jenner die ook de HIT-therapie heeft ontwikkeld. Van de oorspronkelijke HIT zijn sommige onderdelen aangepast aan nieuwe wetenschappelijke inzichten. Andere onderdelen worden niet meer gebruikt. Anno 2018 bestaat het aanbod uit voorlichting, copingtraining, CGT en medicatie. Er wordt ook aandacht besteed aan een dagbesteding die helpend is bij stemmen horen. Naasten zijn welkom bij de behandeling en kunnen ondersteunen in de behandeling en het oefenen thuis. Zij kunnen ook voorlichting krijgen. De stemmenpoli maakt steeds meer gebruik van TMS (zie onderdeel 8.10) en in het geval van trauma ook van EMDR.[299]

Het zorgprogramma Stemmen Horen van UMC Utrecht

De vroegere stemmenpolikliniek bij het UMC Utrecht heet nu zorgprogramma Stemmen Horen. Behalve de eerder genoemde basistraining bevat het programma: medicatie (antipsychotica), Competitive Memory Training (COMET), CGT, gedragstherapie ‘om te stoppen met opdrachten uitvoeren’, compassietraining, tDCS en ECT (zie onderdeel 8.10).

8.7 Overige psychologische benaderingen

Behalve de al geschreven therapieën bestaan er nog andere benaderingen die stemmenhoorders mogelijk kunnen helpen: traumatherapieën (EMDR, CGT met exposure en TRE) en enkele behandelvormen met weinig tot geen medicatie (Open Dialogue en Soteria). Daarnaast zijn in de stemmenhoorbeweging enkele behulpzame benaderingen ontwikkeld. Deze vind je in onderdeel 8.8.

Traumatherapieën: EMDR en CGT met exposure

Veel stemmenhoorders hebben traumatische ervaringen meegemaakt die mede oorzaak kunnen zijn van het (lijden onder) stemmen horen. Voor hen kan traumatherapie een uitkomst zijn. De twee meest gebruikte therapieën om trauma te verwerken zijn EMDR en CGT met exposure.
Bij EMDR concentreer je je in gedachten op een beeld uit de herinnering dat in het hier en nu problemen geeft, terwijl je de vingers van de therapeut volgt of een lichtbalk die voor je ogen heen en weer beweegt. Het idee is dat de herinnering minder levendig en beladen wordt. Zo kun je beeld voor beeld traumatische ervaringen verwerken en daardoor zal het stemmen horen of de last die je ervan hebt, verminderen.
Bij CGT met exposure stel je jezelf stapje voor stapje bloot aan allerlei dingen die verband houden met het trauma. Dat kunnen zijn: herinneringen, plaatsen, voorwerpen en personen zijn die je vermijdt omdat ze te veel aan het trauma herinneren. Zo kun je stapsgewijs en met steun van de therapeut voor de angst die dit oproept, allerlei vermijdingen en door triggers automatische (stressvolle) reacties doorbreken. Doordat je aan de blootstelling went, en je merkt dat je het aankunt, ga je je steeds veiliger voelen en neemt je zelfvertrouwen toe. Daardoor kan het stemmen horen of de last ervan minder worden.[301]

Wetenschappelijk onderzoek

In Nederland hebben David van de Berg en zijn collega’s van de T-TIP-groep (Treating Trauma in Psychosis, Trauma behandelen bij psychose) veel onderzoek gedaan naar trauma, psychose en traumabehandeling.[302] Het bleek dat traumabehandeling ook bij mensen met zowel trauma als psychose helpt om posttraumatische stressklachten te verminderen en soms ook de psychotische klachten. Ook bleek dat, anders dan veel behandelaren dachten, het veilig is om traumabehandeling toe te passen, in welke fase van psychose iemand ook zit. De angst om bij mensen met psychose een crisis uit te lokken door trauma ter sprake te brengen, blijkt ongegrond. Op basis van dit onderzoek zijn de richtlijnen aangepast, zodat traumatherapie aan mensen met trauma en psychose niet meer standaard onthouden wordt.

Beschikbaarheid

EMDR en CGT met exposure worden bij vrijwel alle ggz-instellingen aangeboden. Er zijn steeds CGTp-therapeuten die zich hebben toegelegd op traumatherapie en EMDR bij mensen die psychosegevoelig zijn en/of stemmen horen.

Behandelingen met weinig tot geen medicatie

Sommige stemmenhoorders willen graag herstellen zonder het gebruik van medicatie, zoals antipsychotica. Deze wens leeft ook bij sommige naasten en hulpverleners. Eén van de redenen hiervoor zijn de bijwerkingen en gezondheidsrisico’s die (langdurig) medicatiegebruik met zich mee kan brengen. Er zijn enkele effectieve behandelingen ontwikkeld voor mensen met de diagnose psychose waarbij weinig tot geen medicatie voorgeschreven wordt, zoals Open Dialogue en Soteria. Niet alleen bij de direct betrokkenen leeft de wens naar een alternatief voor behandeling met medicatie: de minister van Volksgezondheid van Noorwegen gaf in 2015 opdracht om psychiatrische behandelingen zonder medicatie te ontwikkelen.

Open Dialogue

Open Dialogue is een veelbelovende vorm van behandeling voor acute psychose uit Finland. Er wordt weinig tot geen medicatie gebruikt. ‘Open Dialogue’ betekent ‘open dialoog’. In groepsgesprekken met alle betrokkenen

TRE: Trauma behandelen zonder erover te praten?


Tension & Trauma Releasing Exercises (TRE, oefeningen om spanning en trauma los te laten) is een vorm van traumatherapie waarbij het trauma lichamelijk behandeld wordt in plaats van psychologisch. Er wordt bij deze behandeling niet over de traumatische ervaringen gepraat. Deze aanpak zou mogelijk een uitkomst zijn voor mensen die liever niet weer geconfronteerd willen worden met het trauma en/of mensen bij wie  EMDR of CGT met exposure niet effectief is.
Bij TRE doe je een aantal oefeningen die helpen om de in het lichaam opgeslagen spanningen los te laten. De oefeningen kunnen ook door de persoon zelf geleerd worden, zodat hij of zij er zelf mee aan de slag kan. Deze relatief nieuwe benadering lijkt op basis van kleinschalig onderzoek en persoonlijke ervaringen gunstige effecten te hebben. Grootschalig, gecontroleerd onderzoek wordt ten tijde van het schrijven van dit boek uitgevoerd. (zowel de cliënt, als de familie en vrienden, als vroegere en huidige hulpverleners) wordt vanaf het begin open gepraat over de situatie. Er zijn geen aparte behandelplanbesprekingen en alle beslissingen worden in deze groep op basis van gelijkwaardigheid genomen. De versie van Open Dialogue waar ervaringsdeskundigen deel uitmaken van het team, heet POD (peer-supported Open Dialogue).
…………………………..

(zowel de cliënt, als de familie en vrienden, als vroegere en huidige hulpverleners) wordt vanaf het begin open gepraat over de situatie. Er zijn geen aparte behandelplanbesprekingen en alle beslissingen worden in deze groep op basis van gelijkwaardigheid genomen.. De versie van Open Dialogue waar ervaringsdeskundigen deel uitmaken van het team, heet POD (peer-supported Open Dialogue).

Effectiviteit. Uit het eerste onderzoek (Finse situatie) blijken spectaculaire resultaten. Open Dialogue leidt tot minder opnames, minder medicatiegebruik en minder nieuwe crisissen. Na vijf jaar gebruikten slechts 35% van de deelnemers aan het onderzoek antipsychotica, ontvingen 23% van hen een uitkering en had 77% geen last meer van psychotische klachten.

Beschikbaarheid. In 2017 zijn de eerste vier Nederlandse teams naar Engeland gegaan om zich te laten scholen in POD. In 2018 ging het eerste POD-team van start bij GGz Eindhoven en de Kempen. De benadering wordt ondersteund vanuit de werkplaats Herstelondersteuning.[303]

Soteria

Soteria is ontwikkeld in de jaren 70 van de vorige eeuw in de VS door Loren Mosher. Bij Soteria kunnen mensen die met een psychische crisis te maken hebben herstellen in een niet-medische omgeving, in een huis midden in de samenleving. De meeste hulpverleners zijn niet medisch of psychologisch geschoold en er wordt met weinig tot geen medicatie gewerkt. Doel is de persoon zijn eigen regie, sociale netwerk en verantwoordelijkheden in de gemeenschap te laten behouden. Ook worden mensen die Soteriahulp krijgen, ondersteund bij het persoonlijk betekenis geven aan bijzondere zintuiglijke ervaringen. Hulpverleners werken op basis van presentie (zie 5.6) en in een Soteriahuis wordt in principe geen dwang gebruikt.

Effectiviteit. Onderzoek laat zien dat Soteriabehandeling na twee jaar effectiever was dan standaardbehandeling met antipsychotica.[304] De mensen die Soteriaans behandeld werden, hadden minder psychische klachten en minder opnames dan de mensen die de standaardbehandeling met antipsychotica kregen. Ondanks deze resultaten kreeg Soteria veel kritiek vanwege het niet-medische karakter van de behandeling. Door gebrek aan financiële steun moest het Soteriaproject in de VS in 1983 stoppen.

Beschikbaarheid. In Nederland houdt Stichting Soteria NL zich bezig met het uitdragen van het gedachtegoed van Soteria, maar er is geen Soteriahuis waar mensen van deze behandeling kunnen profiteren. Er zijn Soteriahuizen in Duitsland, Zweden, Finland, Zwitserland, Hongarije en de VS.

8.8 Ondersteuningsvormen uit de stemmenhoorbeweging

Vanuit de stemmenhoorbeweging zijn nog drie andere benaderingen van ondersteuning ontwikkeld of aangedragen: geweldloos communiceren, familieopstellingen bij stemmen horen, Voice Collage en Herstel op Poten.

Geweldloze communicatie

Geweldloze (of compassievolle) communicatie is een manier van communiceren met als doel het oplossen en voorkomen van conflicten, het duidelijker maken van communicatie en het gezond maken van relaties tussen mensen. Ontwikkeld door Marshall Rosenberg is het ook een manier om te leren omgaan met negatieve gevoelens en op een gezonde, effectieve manier te voorzien in je eigen behoeftes. Elk mens met of zonder psychische problemen kan er baat bij hebben. Dus ook stemmenhoorders, hun naasten en hulpverleners. [305]

Geweldloze communicatie bij stemmen horen

De Engelse ervaringsdeskundige Rufus May heeft de principes van geweldloze communicatie toegepast op stemmen horen.[306] Het richt zich dan op het veranderen van een negatieve relatie met de stemmen naar een positieve relatie (zie 6.6).

Leren voorzien in behoeftes

Geweldloze communicatie gaat ervan uit dat positieve gevoelens als liefde, vreugde en blijdschap ontstaan wanneer er in onze behoeftes is voorzien. Negatieve gevoelens zoals verdriet, angst, boosheid en afschuw ontstaan als dit niet gebeurt. Zulke gevoelens geven dus aan waar je behoefte aan hebt. Door geweldloos met de stemmen te communiceren kun je erachter komen wat de behoeftes zijn van de stemmen en wat jouw eigen behoeftes zijn. Soms blijken deze samen te vallen.
Er zijn vier stappen te zetten bij geweldloze communicatie: waarneming (wat we zuiver waarnemen, zonder oordeel); gevoel (hoe we ons voelen bij die waarneming, niet hoe we erover denken); behoefte erkennen (op basis van wat we voelen, verantwoordelijkheid nemen) en een verzoek doen aan de ander (een concrete actie voorstellen om het leven te verrijken; geen eis).

Voorbeeld van geweldloze communicatie met een negatieve stem

Een stem zegt: ‘Je bent een mislukkeling’. Een geweldloze communicatie kan als volgt lopen:
Waarneming: ‘Je zei net dat ik een mislukkeling was’
Gevoel: ‘Ik voel dat ik daar verdrietig van wordt’
Behoefte: ‘Ik heb waardering nodig’
Verzoek: ‘Ik zou je willen vragen vriendelijk voor mij te zijn’

Effectiviteit en beschikbaarheid

Er is nog geen wetenschappelijk onderzoek gedaan naar geweldloze communicatie met stemmen. Geweldloze communicatie specifiek gericht op communiceren met stemmen is nog niet beschikbaar in Nederland.

Familieopstellingen bij stemmen horen

In Nederland bekijken sinds kort Peter Oud, Els Thissen, Sandra Escher en Marius Romme of het maken van familieopstellingen stemmenhoorders kan helpen. Familieopstellingen kunnen de verschillende relaties binnen de familie verduidelijken en kunnen helpen om eventuele knelpunten in die relaties te herkennen, erkennen en waar mogelijk weg te nemen. Peter Oud en zijn collega’s willen onderzoeken of je door familieopstellingen inzicht krijgt in de stemmen en de invloed daarvan op je leven, en of de stemmen een relatie hebben met mensen uit het gezin van oorsprong, de familie of een traumatische ervaring.
Een familieopstelling geldt als een alternatieve vorm van hulpverlening en wordt gedaan met een groep van mensen onder begeleiding van een therapeut of coach. Bij een opstelling brengt iemand een vraagstuk in om gezamenlijk te onderzoeken. Andere deelnemers wordt gevraagd om de plaatsen in te nemen van de verschillende familieleden (representanten).

Effectiviteit en beschikbaarheid

Er is nog geen wetenschappelijk onderzoek gedaan naar familieopstellingen in het algemeen en evenmin naar familieopstellingen bij stemmen horen. Een of twee keer per jaar wordt deze ondersteuningsvorm aangeboden. Voor meer informatie kun je terecht bij Peter Oud.[307]

Voice Collage: een collage maken over je stemmen Ervaringsdeskundige

Yvonne Doornbos van het Steunpunt Stemmen Horen ontwikkelde Voice Collage, waarbij je een collage maakt van plaatjes en teksten over je stemmen. Zo kun je ervaringen, gedachtes en gevoelens visueel uiten en de betekenis verkennen die de stemmen voor jou hebben. Het maken van collages is een werkvorm die in allerlei vormen van coaching en (creatieve) therapieën wordt toegepast. De komende jaren wil Yvonne Doornbos dit verder uitproberen met stemmenhoorders.

Effectiviteit en beschikbaarheid

Er is nog geen wetenschappelijk onderzoek gedaan naar Voice Collage. De ondersteuningsvorm wordt af en toe aangeboden. Voor meer informatie kun je terecht bij Yvonne Doornbos van het Steunpunt Stemmen horen in Den Haag.

Training Herstel op Poten

Ervaringsdeskundig begeleider Dafne Rademakers ontwikkelde Herstel op Poten, een vorm van herstelondersteuning waarbij de deelnemers psychosociale hulphonden trainen volgens de TopdogSOVA-methode. De training richt zich op rust bewaren, zelfvertrouwen, weerbaarheid, zelfbeheersing, expressie en sociaal handelen. Door met de honden te oefenen leren de deelnemers vaardigheden die ze ook kunnen toepassen in de omgang met mensen en met stemmen. Een stemmenhoorder die deelnam aan de training vertelde dat ze sindsdien met lastige  stemmen omgaat zoals met lastige honden: negeren of wegsturen.

Effectiviteit en beschikbaarheid

Er is geen wetenschappelijk onderzoek gedaan naar het effect van deze training op stemmen horen. De website van Herstel op Poten meldt dat psychische problemen minder of minder heftig kunnen worden en dat deelnemers beter met beperkingen of tegenslagen om leren gaan. 90% van de deelnemers behaalt de doelstellingen.[308] Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat positieve omgang tussen honden en mensen een positief effect kan hebben op de hormoonhuishouding van de mens, waardoor het stressniveau vermindert en sociaal gedrag verbetert.[309]

8.9 Biologische behandelingen: antipsychotische medicatie

De standaardbehandeling bij psychose en schizofrenie is behandeling met antipsychotische medicijnen (antipsychotica). Daarvan is het doel om de psychotische symptomen (hier wordt stemmen horen ook toe gerekend) te verminderen. In het geval van stemmen horen is het doel om het stemmen horen te verminderen, er minder last van te hebben of om de stemmen helemaal te laten verdwijnen. Het (ruim voorhanden) wetenschappelijk onderzoek naar de effecten van antipsychotica bij mensen met de diagnose schizofrenie laat zien dat antipsychotica in ongeveer twee derde van de gevallen leidt tot een belangrijke vermindering van symptomen. De multidisciplinaire richtlijn Schizofrenie (2012) en de zorgstandaard Psychose (2017) raden aan om standaard te behandelen met antipsychotica. Behandeling zonder medicatie wordt afgeraden omdat er te weinig wetenschappelijk bewijs is voor de werkzaamheid.[310]

Effect bij stemmenhoorders met de diagnose psychotisch stoornis

Het effect van antipsychotische medicatie op het horen van stemmen verschilt sterk. Bij sommige mensen gaan de stemmen naar de achtergrond, bij andere wordt het stemmen horen minder of gaan de stemmen helemaal weg. En bij weer anderen verandert er niets aan de stemmen. Zo vonden Schneider en collega’s dat slechts  40% een vermindering van stemmen ondervond.[311] In een ander onderzoek werd gevonden dat bij een derde van de stemmenhoorders met de diagnose schizofrenie de gebruikelijke medicatie geen effect had op de stemmen. In die gevallen wordt vaak clozapine voorgeschreven. Clozapine blokkeert niet zozeer de dopamine-opname maar de opname van serotonine (zie onderdeel 7.3 voor uitleg over de rol van dopamine). Bij de helft van de ca. 30% bij wie de gebruikelijke middelen die de dopamineopname blokkeren niet werken, werkt clozapine uiteindelijk wel. Dit middel heeft

Vertrouwen bepaalt mede het effect van medicatie


Bij het gebruik van medicatie kan een bijzondere situatie optreden. Bij goed onderzoek naar medicijnen krijgt één groep het echte medicijn, de andere groep een nepmedicijn (placebo), dat niet de werkzame stof bevat. Zo kun je bepalen wat nu precies de werking is van het echte medicijn.
Soms blijkt dat het nepmedicijn een gunstige werking effect heeft: het placebo-effect. Wetenschappers denken dat dit komt door het vertrouwen in het medicijn of in de behandelaar die het medicijn voorschrijft.
Het vertrouwen dat de behandeling gaat helpen, zorgt dan voor het gunstige effect. Het omgekeerde komt ook voor. Als iemand het medicijn en de behandelaar wantrouwt en denkt dat de behandeling niet zal werken, komt het voor dat een behandeling minder goed of zelfs  helemaal niet werkt (nocebo-effect). Dit is een gegeven om rekening mee te houden.
Bij het onderzoek naar antipsychotica is er vaak niet vergeleken met een nepmedicijn, omdat men het onverantwoord vond om zieke mensen een behandeling zonder echte medicijnen geven. Daardoor kunnen we geen onderscheid maken tussen het pure effect van antipsychotica en een eventueelplacebo- of nocebo-effect.
…………………………..

echter wel ernstiger bijwerkingen dan veel andere antipsychotica.
Los van het effect op de stemmen zelf, kunnen antipsychotica een versuffend of afvlakkend effect hebben, waardoor de stemmen een minder grote impact hebben op je gevoelens, gedachten en gedrag. Je wordt wat onverschilligerten opzichte van de stemmen, zodat ze je minder van je stuk brengen en er ruimte ontstaat om je met andere dingen bezig te houden.
Hoewel veel stemmenhoorders met de diagnose psychose (of psychotische stoornis, of schizofrenie) met antipsychotica zijn behandeld voor hun stemmen, is er relatief weinig systematisch onderzoek gedaan naar het specifieke effect van antipsychotica op stemmen horen. Uit de onderzoeken die er gedaan zijn blijkt dat stemmen horen bij mensen met de diagnose psychose, het gebruik van antipsychotica gemiddeld tot een vermindering van (de last van) stemmen horen zorgt.[312]

Effect bij mensen met andere diagnosen

Naar de specifieke effecten van antipsychotica op stemmen horen bij mensen met een andere diagnose dan een psychotische stoornis is nog weinig systematisch onderzoek gedaan, hoewel, zoals we hebben gezien, het stemmen horen ook bij andere diagnosen vaak voorkomt (zie 3.6). We weten dus niet goed wat het effect is van antipsychotica in die gevallen. De generieke module Stemmen horen zegt over het behandelen met antipsychotica:
Wanneer naast stemmen horen tevens sprake is van wanen en/of desorganisatie […],  is er meestal een indicatie voor behandeling met antipsychotische medicatie.  Er wordt bij voorkeur niet met antipsychotica behandeld wanneer iemand  stemmen hoort zonder dat er sprake is van een psychotische aandoening, aangezien er dan ook geen aanwijzingen zijn voor verhoogde dopaminesynthese. Bij ernstig lijden door stemmen horen, kan echter ook in afwezigheid van wanen en desorganisatie een behandeling met antipsychotica geprobeerd worden.’ [313]

Bijwerkingen van antipsychotica

Een nadeel van antipsychotica is dat vrijwel al deze medicijnen vervelende bijwerkingen hebben. Sommige zijn mild en mee te leven, terwijl andere bijwerkingen het functioneren (sterk) belemmeren. Daarnaast kunnen antipsychotica ernstige gezondheidsrisico’s met zich meebrengen. Het is daarom goed om je bewust te zijn van mogelijke bijwerkingen en deze regelmatig met je behandelaar te bespreken.
Het duurt een aantal weken voordat je weet of een antipsychoticum bij jou werkt, terwijl de bijwerkingen meteen beginnen. Sommige bijwerkingen gaan na verloop van tijd weer over of worden minder. Het vergt doorzettingsvermogen om erachter te komen  welk antipsychoticum in welke dosis bij jou wel of niet helpt, en wat voor jou acceptabele bijwerkingen zijn.

Veel voorkomende bijwerkingen

De lijst van veelvoorkomende bijwerkingen van antipsychoticagebruik is lang: slaperigheid en sufheid, duizeligheid, problemen met vrijen, droge mond en/of droge ogen en/of verstopping, bewegingsstoornissen (rusteloosheid, plotselinge spiertrekkingen en/of spierstijfheid), afvlakking gevoelens, onverschilligheid, depressie, plasproblemen (moeite met plassen of urine lekken), gewichtstoename, toename van vetten en/of cholesterol en/of glucose in het bloed, problemen met het hart (hartkloppingen, snelle, langzame of onregelmatige hartslag), kwijlen (vooral tijdens de slaap), toename van speeksel, hoofdpijn, menstruatieproblemen en melkafscheiding uit de tepels.
Uit onderzoek blijkt dat langdurig gebruik van antipsychotica ook kan leiden tot het krimpen van de hersenen. Onderzoekers dachten aanvankelijk, dat die krimp bij de stoornis schizofrenie hoorde. Later bleek dat langdurig antipsychoticagebruik de oorzaak was.[313a]

Brochure ‘Antipsychotica: zo blijf je ze de baas’


MIND Landelijk Platform Psychische Gezondheid en het Instituut voor Verantwoord Medicijngebruik maakten in 2013 de brochure ‘Antipsychotica: Zo blijf je ze de baas’. De brochure biedt goede informatie, praktische tips en verschillende checklists. Je kunt de checklists gebruiken om de werking en bijwerkingen zelf in de gaten te houden en als voorbereiding op het gesprek met je behandelaar, zodat je alle belangrijke onderwerpen aan bod laat komen. De brochure geeft ook een handig overzicht van de verschillende bijwerkingen per antipsychoticum. Dit boekje is gratis te downloaden. [319]
…………………………..

De ernst van de bijwerkingen hangt ook af van de dosis, hoe lang je het antipsychoticum neemt en welke andere medicatie je mogelijk gebruikt. Voor veel mensen die antipsychotica gebruiken, geven de bijwerkingen extra problemen waarmee ze moeten leren omgaan en waarvan ze moeten herstellen.

Impact van bijwerkingen

De bijwerkingen van psychiatrische medicijnen kunnen de kwaliteit van leven negatief beïnvloeden. Voor veel mensen kunnen deze reden zijn om ermee te (willen) stoppen. Meer informatie over bijwerkingen en wat je eraan kunt doen, geeft de generieke module Bijwerkingen.[314]
Het gebruik van psychiatrische medicatie kan leiden tot ernstige lichamelijke problemen en vroegtijdig overlijden. Ook hebben mensen met ernstige psychische aandoeningen meer lichamelijke problemen dan de algemene bevolking.

Lichamelijke gezondheidsrisico’s

Mensen met de diagnose schizofrenie hebben een 20-25 jaar lagere levensverwachting dan de algemene bevolking. Deze grotere kans op vroegtijdig overlijden komt vermoedelijk door de verhoogde kans op hart- en vaatziekten die een ongezonde leefstijl in combinatie met antipsychoticagebruik (metaboolsyndroom) met zich mee kan brengen. Ongeveer 5% van de mensen met de diagnose schizofrenie komt te overlijden door zelfdoding.[315]

Metaboolsyndroom. Het metaboolsyndroom is een combinatie van lichamelijke problemen: het hebben van een grote buikomtrek (obesitas) en twee of meer van de volgende dingen: hoge bloeddruk, te veel bloedvetten (te hoog triglyceridengehalte), te laag HDL-cholesterol en verhoogde bloedsuikerspiegel of diabetes-type 2. Het metaboolsyndroom brengt een verhoogd risico op hart- en vaatziekten met zich mee en een verhoogd risico op vroegtijdig overlijden.

Antipsychotica en ongezonde leefstijl. Door een combinatie van langdurig gebruik van antipsychotica en een ongezonde leefstijl (roken, ongezond eten en weinig beweging) ontstaat er een verhoogd risico op het metaboolsyndroom.[316] Dat geldt vooral  bij de zogenoemde atypische antipsychotica clozapine en olanzapine en ook, maar minder, bij quetiapine en risperidon.[317]

Belang van regelmatige controle en een gezonde leefstijl

Als je de diagnose psychotische stoornis hebt en antipsychotica gebruikt, is het belangrijk om een arts regelmatig te laten controleren op het metaboolsyndroom en er een gezonde leefstijl op na te houden. De behandelrichtlijnen raden aan om daar als behandelaar aandacht voor te hebben, regelmatig te checken en een gezonde leefstijl te stimuleren. Bij metaboolsyndroom kan een ander antipsychoticum worden overwogen. Tegenwoordig bieden instellingen activiteiten en cursussen aan om een gezonde leefstijl te bevorderen. [318]

Antipsychotica afbouwen: van controversieel naar reëel?

Lange tijd waren veel behandelaren (en ook cliënten) heel terughoudend met het afbouwen van medicatie. Het beeld dat schizofrenie een ongeneeslijke en levenslange ziekte was, speelde daarbij een rol, maar ook de angst voor terugval. Aan de andere kant  zijn veel mensen op eigen houtje medicatie gaan afbouwen of stoppen. Dat ging soms goed, maar soms ook totaal niet. De laatste jaren lijkt afbouwen steeds meer een reële optie te worden. Dit komt mede door het baanbrekende onderzoek van Lex Wunderink en collega’s.

Afbouwen kan juist herstelbevorderend zijn

Lex Wunderink en collega’s onderzochten een grote groep mensen die een eerste psychose hadden meegemaakt. Een deel van de groep bleef na de psychose antipsychotica slikken, terwijl een ander deel de antipsychotica afbouwde. Na twee jaar bleek dat de afbouwers vaker opnieuw in een crisis terecht waren gekomen. Maar bij onderzoek na zeven jaar, bleek dat de oorspronkelijke doorslikkers inmiddels ook weer een crisis hadden meegemaakt. Gemiddeld bleken beide groepen even vaak een crisis te hebben meegemaakt. De afbouwers, hadden evenveel symptomen als de mensen die nog wel antipsychotica gebruikten, maar waren meer hersteld in termen van zelfstandig wonen, sociale contacten en activiteiten ondernemen.[320]
Om te kijken of deze resultaten bevestigd worden in een groter landelijk onderzoek, ging in 2017 de HAMLETT-studie van start. Na afloop kan op grond van de resultaten worden bekeken of de huidige richtlijn – na een eerste psychose ten minste één jaar na het verdwijnen ervan antipsychotica blijven gebruiken het beste is voor herstel of dat het beter is om de antipsychotica eerder af te bouwen en de richtlijn aan te passen.[321]

Ontwenningsverschijnselen bij afbouw antipsychotica

Stapsgewijs minder antipsychotica nemen (afbouwen) brengt ontwenningsverschijnselen met zich mee. Dat zijn reacties van je lichaam en geest, doordat je een bepaald middel niet meer neemt. Zo kun je hoofdpijn krijgen als je na een periode dagelijks koffiedrinken, ineens daarmee stopt. Bij afbouw van antipsychotica kun je last krijgen van: misselijkheid, zweten, slapeloosheid, onrust en spierpijn. Ook kunnen psychotische klachten terugkomen. Vooral bij snel afbouwen of ineens stoppen is de kans op een psychose groot. Daarbij speelt slaapgebrek mogelijk een rol, maar vermoedelijk ook de dopamine-supersensitiatie.

Dopaminesupersensitisatie. Bij gebruik van antipsychotica worden de dopamine-d2-receptoren bezet door de medicatie, zodat de hersenen minder dopamine opnemen (zie onderdeel 7.4). Bij langdurig antipsychoticagebruik maken de hersenen extra dopamine-d2-receptoren aan om te compenseren voor de lagere dopamine-opname. Dus heb je na verloop van tijd meer dopamine-d2 receptoren dan toen je begon met de medicatie. Als je ineens stopt en een deel van die receptoren plotseling niet meer door de medicatie worden bezet, nemen de hersenen veel meer dopamine op dan ze gewend zijn. Daardoor kun je in een psychose raken. Door geleidelijk af te bouwen, geef je je hersenen de kans om langzaam te wennen aan de veranderde dopaminehuishouding.[322]

Hulpmiddelen bij afbouwen. Er is nog weinig bekend over het afbouwen van antipsychotica en de ontwenningsverschijnselen die daarbij kunnen optreden. Een van de weinige hulpmiddelen is het boekje ‘Psychofarmaca afbouwen: De Harm Reduction Methode’ door ervaringsdeskundige Will Hall. Het is gratis online verkrijgbaar.
Bij het afbouwen van medicatie kun je taperingstrips gebruiken. Deze zijn nu beschikbaar voor antidepressiva. Er wordt onderzocht of taperingstrips ook voor het afbouwen van antipsychotica gebruikt kunnen worden.
Mocht je naar aanleiding van het lezen  van dit boek je medicatiegebruik willen  wijzigen, dan kun je het beste contact opnemen met je behandelaar. Op eigen houtje experimenteren kan risico’s met zich meebrengen.[322a]

8.10 Biologische behandelingen: hersenstimulatie

rTMS bij stemmen horen: magnetische stimulatie

Herhaaldelijke transcraniale magnetische stimulatie (rTMS) is een behandeling waarbij hersengebieden worden geactiveerd door de hersenen kortdurende magnetische pulsen te geven. Als bijvoorbeeld de magnetische spoel op het hoofd geplaatst wordt bij het deel van de hersenen dat verantwoordelijk is voor duimbewegingen, kan een magnetische puls ervoor zorgen dat de duim beweegt. De behandeling is pijnloos en gebeurt bij volledig bewustzijn. Bij de toepassing van rTMS bij stemmen horen wordt geprobeerd de activiteit van taalgebieden in de hersenen te beïnvloeden om zo de last van stemmen horen te verminderen.

Effectiviteit en beschikbaarheid

Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat rTMS bij mensen met de diagnose psychotische stoornis de last van stemmen horen korte tijd kan verminderen. Na 30 dagen is dit effect weer verdwenen.[323] rTMS wordt onder bepaalde omstandigheden aangeboden bij de stemmenpoli van UMC Groningen.

tDCS bij stemmen horen: elektrische stimulatie

Bij transcranial direct current stimulation (tDCS) wordt de hersenactiviteit beinvloed door twee elektroden op het hoofd te plakken en er een kleine elektrische stroom tussen te laten lopen. Op de ene plek wordt de activiteit geremd en op de andere plek juist gestimuleerd. Het doel is om de last van het stemmen horen te verminderen. De behandeling kan wat jeukend of prikkelend aanvoelen, maar is niet pijnlijk. Er zijn ook weinig  bijwerkingen.

Effectiviteit en beschikbaarheid

Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat tDCS bij mensen met de diagnose psychotische stoornis de last van stemmen horen kan verminderen.[324] De behandeling wordt aangeboden bij het zorgprogramma Stemmen Horen van UMC Utrecht.

[ lees verder in hoofdstuk 9 ]