Stemmen horen hebben we op allerlei manieren (vorm, inhoud, coping, de relatie met herstel) al bekeken. Dit hoofdstuk gaat over belangrijke vragen die te maken hebben met de betekenis die je kunt geven aan het stemmen horen als verschijnsel of als persoonlijke bijzondere ervaring en aan de inhoud van wat de stemmen tegen je zeggen. Wat willen de stemmen? Is er een boodschap? Welke verklaringen of oorzaken zijn er? In 7.1 werken we de gedachte uit dat er geen pasklare antwoorden zijn. Onderdeel 7.2 geeft een overzicht van mogelijke verklaringen. Die werken we achtereenvolgens in 7.3 en 7.4 uit. Onderdeel 7.5 gaat dieper in op hoe we naar de waarheid van de verklaringen kunnen kijken. In 7.6 staan de manieren waarop je de inhoud van de stemmen kunt begrijpen of interpreteren centraal. In 7.8 komt de (emancipatie van de) identiteit als stemmenhoorder aan de orde.
7.1 Wie, wat, waarom en hoe van stemmen horen
Wie of wat zijn de stemmen eigenlijk? Wat willen ze? Wat is hun boodschap? Wat zijn eigenlijk mogelijke oorzaken? Waarom hoort de ene persoon wel stemmen en de andere niet? Waarom bestaan er überhaupt bijzondere ervaringen als stemmen horen?
Vrijwel iedereen die zelf stemmen hoort of die te maken heeft met iemand die stemmen hoort vraagt zich zulke dingen af. Er bestaan veel verschillende manieren om naar stemmen horen te kijken en bij het geven van betekenis spelen er vaak zeer verschillende zaken een rol. Het is voor iedere stemmenhoorder en voor iedere stem een zoektocht naar de betekenis van de stem(men) in de persoonlijke situatie.
Verschillende brillen
De vele verschillende manieren waarop je kunt kijken naar stemmen horen, kun je beschouwen als verschillende brillen. Je probeert ze uit om te kijken welke bril het beste bij je past. Misschien maken sommige brillen het stemmen horen alleen maar vager voor je, terwijl andere brillen je helpen om helder te zien wat stemmen horen voor jou betekent. Jij mag zelf kiezen welke bril het beste bij je past. Bijvoorbeeld de bril van stemmen horen als symptoom van een psychotische stoornis? Of geef je de voorkeur aan de bril van stemmen horen als spirituele ervaring? Misschien maakt de bril van stemmen horen als onverwerkt trauma het stemmen horen voor jou duidelijker? Het is ook mogelijk dat alle drie de brillen wel bij je passen, afhankelijk van welk aspect van de stemmen je beter wilt bekijken.
Ieder mens heeft recht op zijn eigen ‘bril’
Door de eeuwen heen hebben verschillende religieuze en medische ‘machtshebbers’ bepaald wie of wat de stemmen zouden zijn (en ook wat de beste behandeling van stemmenhoorders zou zijn). De kerk bepaalde lange tijd
of een ervaring met stemmen goddelijke of duivelse inspiratie was, of een gevolg van een op hol geslagen fantasie. Later stelde de psychiatrie dat stemmen horen een symptoom van een ziekte was, een betekenisloos foutje in de hersenen.
Als jij volhield dat het stemmen horen voor jou een spirituele ervaring was, werd dat genegeerd of bestempeld als een waan of gebrek aan ziekte-inzicht. De machtspositie van kerk en psychiatrie betekende dat stemmenhoorders niet vrij waren om zelf betekenis te geven aan hun ervaringen.
Stemmenhoorbeweging en het recht op je eigen betekenis
Binnen de stemmenhoorbeweging staat voorop dat ieder mens het recht heeft op zijn of haar mening over stemmen horen. Zo stelt de Internationale Stemmen Hoor Verklaring (zie onderdeel 3.7) onder meer:
– dat mensen verschillende meningen hebben over waar de stemmen vandaan komen en het recht hebben die mening te behouden;
– dat stemmen horen een betekenisvolle ervaring is die vaak samen blijkt te hangen met iemands ervaringen, waaronder trauma’s uit het verleden;
– dat meningen die soms geïnterpreteerd worden als gebrek aan ziekte-inzicht ook als diversiteit of als een bijzondere overtuiging gezien kunnen worden;
– dat je kunt leren omgaan met zulke overtuigingen zonder ze noodzakelijkerwijs te wijzigen.
Ook uit het onderzoek naar stemmenhoordersgroepen blijkt dat de stemmenhoorders het mogen hebben van je eigen overtuiging heel belangrijk vinden. De groepen vormen een veilige plek om samen de betekenis van de stemmen te onderzoeken.[250]
Mensenrechten en vrijheid van meningsuiting
Je eigen mening mogen hebben en de vrijheid te hebben om die te uiten is een mensenrecht. In de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens staat in artikel 19 over de vrijheid van meningsuiting en toegang tot informatie: ‘Je mag uitkomen voor je mening en je mag overal informatie vandaan halen.’ Ook artikel 18 is relevant: ‘Je mag je eigen godsdienst of overtuiging kiezen en daarnaar leven.’ Deze rechten zijn ook vastgelegd in het VN-Verdrag inzake de rechten van personen met een handicap.
Ruimte voor verschillende meningen over stemmen in de ggz?
Of er ruimte is voor verschillende meningen in de ggz-behandelingen die gericht zijn op stemmen horen, hangt af van je hulpverlener en diens werkwijze. Soms lijkt er geen ruimte te zijn om van mening te verschillen over het stemmen horen. Het oordeel of de mening van de psychiater weegt in die gevallen het zwaarst, bijvoorbeeld dat stemmen horen een psychotisch symptoom is
dat veroorzaakt wordt door te veel dopamine in de hersenen. Als de stemmenhoorder de voorkeur geeft aan een spirituele verklaring, is de kans groot dat op zijn best als een gebrek aan ziekte-inzicht of anders als waan wordt uitgelegd. Dit maakt het moeilijk voor stemmenhoorders om open over hun ideeën over stemmen horen te praten met hun behandelaren.
Dit is een vreemde situatie, omdat ook psychiaters zich in hun mening baseren op wetenschappelijke theorieën die mogelijk waar, mogelijk onwaar zijn. Het zijn mogelijke verklaringen (hypothesen) die steeds (moeten) worden onderzocht en getoetst om vast te stellen of de praktijk ze (nog) bevestigt of juist weerlegt. Het zijn geen altijd geldende natuurwetten. Maar vaak gaat de uitspraak van Simon McCarthy-Jones op:
‘Bij schizofrenie worden de waarheden van patiënten behandeld als mogelijke verklaringen en de mogelijke verklaringen van professionals als waarheden.’ [251]
Het kan ook anders
Toch is de gevestigde psychiatrie aan het bewegen. In de generieke module Stemmen horen krijgen zorgverleners in elk geval het advies om verklaringen van stemmenhoorders niet te ontkennen, maar te begrijpen vanuit hun persoonlijke context, ervoor open te staan en erbij aan te sluiten.[252]
Je kunt ook veel nadrukkelijker de ruimte geven aan verschillende meningen, zoals gebeurt binnen de internationale stemmenhoorbeweging en bij stemmenhoordersgroepen. Je kunt immers, hoe je ook van mening verschilt, het erover eens zijn dát je het oneens bent (‘agree to disagree’).
In de herstelbeweging en het vak ervaringsdeskundigheid draait het helemaal om ruimte maken voor ieders eigen verhaal en zullen hulpverleners hun eigen ideeën (referentiekader) altijd terughoudend toepassen. Voor ervaringsdeskundigen is het heel belangrijk om niet-medische taal te gebruiken en Niet In te vullen Voor Een Ander (NIVEA). Bij stemmen horen betekent dit bijvoorbeeld dat je niet voor een ander gaat invullen wat de oorzaak, boodschap of betekenis van de stemmen is.
Betekenisgeving in gespecialiseerde behandelingen
Bij sommige gespecialiseerde behandelingen bij stemmen horen (en psychose) is ook expliciet ruimte voor ieders eigen mening. Zo gaat de HIT-therapie uit van een tweerealiteitenprincipe. De stemmenhoorder, de behandelaar (en de naasten) mogen hierbij ieder hun eigen realiteit ervaren. Bij de Open Dialogue benadering wordt gedacht in termen van ‘meerstemmigheid’, waarbij de verschillende meningen van stemmenhoorders, naasten en hulpverleners gezien worden als stemmen in een koor die ieder hun eigen tekst en melodie hebben. Verschillende meningen worden in deze behandelingen gezamenlijk besproken en onderzocht.
Ook binnen de cognitieve gedragstherapie (CGT) is meer ruimte gekomen voor verschillende manieren van kijken naar stemmen horen. Waar vroeger bij stemmenhoorders met spirituele verklaringen de CGT zich richtte op het ontkrachten ervan, is er nu een CGT-protocol bij geesten, djinns en magie waarbij mensen hun spirituele overtuiging kunnen houden (zie 3.3). Een groot deel van de wereldbevolking gelooft in de realiteit van geesten, djinns en magie. Voor elke moslim (wereldwijd 2,1 miljard mensen, meer dan 26% van de wereldbevolking) bijvoorbeeld is het bestaan van djinns een geloofsovertuiging. Voor de meeste mensen is dit geloof geen probleem. Sommige anderen hebben het juist moeilijk met deze overtuigingen. De ‘Ghost Protocol’ versie van CGT is erop gericht mensen te helpen omgaan met hun ervaringen en overtuigingen zodat ze er minder last van hebben.
7.2 Overzicht van verklaringen
Het belang van een goede verklaring
Wie of wat zijn de stemmen? Wat zijn mogelijke oorzaken van stemmen horen? Bij het leren omgaan met stemmen is het belangrijk om een goede verklaring te vinden voor de stemmen; wetenschappelijk, spiritueel of weer anders. Het gaat erom dat je een verklaring vindt die je helpt om de stemmen beter te begrijpen en ze een plek te geven in je wereldbeeld. Stemmenhoorders, naasten, hulpverleners en wetenschappers houden zich met deze vragen bezig en hebben er vaak allerlei (heel) verschillende ideeën over. Sommigen van hen zijn heel erg overtuigd dat zij weten wie of wat de stemmen zijn, terwijl dit voor anderen (deels) een open vraag blijft. We bespreken hier allerlei mogelijke verklaringen voor stemmen horen. Je kunt kritisch naar je eigen situatie kijken en bedenken welke verklaringen bij jou mogelijk een rol spelen of hebben gespeeld. Zo kunnen triggers een oorzaak zijn dat je meer of negatievere stemmen gaat horen. Erachter komen wat bij jou triggers zijn (zie onderdeel 6.3 en 6.5) kan niet alleen helpen om goed te leren omgaan met de stemmen, maar ook om hun oorzaak beter te begrijpen.
Stemmen van binnenuit of van buitenaf, met of zonder betekenis
Sommige verklaringen gaan ervan uit dat de stemmen door het eigen (onder) bewustzijn en de eigen hersenen aangemaakt worden (verklaringen van binnenuit). In andere verklaringen komen de stemmen van buitenaf.
Stemmenhoorders ervaren de stemmen vaak als niet van zichzelf of als niet zelf aangemaakt. Zij lijken daardoor vaak van buiten jezelf te komen. Dit geldt voor zowel de stemmen die in het hoofd gehoord worden, als de stemmen waarvan het lijkt alsof ze door de oren gehoord worden. Veel stemmenhoorders verklaren de stemmen die ze horen als iets of iemand(en) die van buitenaf tegen of over hen aan het praten is/zijn. Zeker in de eerste fasen van stemmen horen en herstel is dat het geval. Later in het herstel kan deze verklaring veranderen en kunnen stemmenhoorders de stemmen als (deels) komend uit zichzelf gaan zien.
We zullen verschillende soorten verklaringen bekijken die de stemmen van binnenuit of van buitenaf verklaren. In sommige verklaringen zijn de stemmen iets wat betekenisvol is, terwijl in andere verklaringen de stemmen uitgelegd worden als een foutje van onze hersenen en geest, als in wezen betekenisloos.
Spirituele verklaringen
Stemmen horen wordt in veel culturen en religies gezien als een spirituele ervaring (zie onderdeel 3.3). Daarin worden wie of wat de stemmen zijn vaak bovennatuurlijk verklaard: stemmen worden gezien als geesten, djinns, engelen, God, demonen, de duivel, overleden mensen, entiteiten, aliens of wezens uit andere dimensies. Ook stemmenhoorders gebruiken dit soort verklaringen. Een belangrijk kenmerk van spirituele verklaringen is dat de stemmen worden ervaren en verklaard als iets of iemand anders die van buitenaf iets zegt. De stemmen komen in deze visie niet uit de hersenen of het (onder)bewustzijn van de stemmenhoorder zelf.
Kenmerkend aan dit soort verklaringen is dat zij van bovennatuurlijke (metafysische) zaken uitgaan. Zowel de wezens die tegen de stemmenhoorders praten als de vorm van communicatie zijn bovennatuurlijk van aard. Dat betekent dat je de communicatie niet wetenschappelijk kunt onderzoeken of verklaren of realitychecks kunt doen om te kijken of de verklaring klopt.
Parapsychologische verklaringen
Het vakgebied parapsychologie probeert waar mogelijk de spirituele verklaringen te onderzoeken. Dit vakgebied beschouwt stemmen horen als een mogelijke buitenzintuiglijke of een paranormale ervaring. ‘Para’ betekent ‘naast’.
‘Paranormale ervaring’ betekent dus een ervaring die naast de normale ervaringen bestaat. Niet alle spirituele verklaringen zijn te onderzoeken. Aan spirituele wezens kun je geen metingen verrichten. Wel te meten zijn verklaringen zoals telepathie en helderhorendheid. Telepathie is het geestelijk op afstand communiceren. Helderhorendheid is dingen kunnen horen die op andere plekken plaatsvinden.[253]
Sommige verhalen van stemmenhoorders over hun ervaringen lijken moeilijk anders te verklaren dan parapsychologisch. Bijvoorbeeld het verhaal van een predikant die een stem hoorde die hem afraadde om naar de schouwburg te gaan. Hij ging zelf niet en gaf de kaartjes aan een vriend. De schouwburg ging die avond in vlammen op, waarbij de vriend omkwam.[254]
Naast het verzamelen van dit type paranormale of buitenzintuiglijke ervaringen doet de parapsychologie experimenteel onderzoek naar telepathie en helderhorend- of helderziendheid. Hoewel er soms resultaten werden gevonden die leken te wijzen op paranormale verschijnselen, reageerden andere wetenschappers vaak met kritiek op de manier waarop het onderzoek werd uitgevoerd.[255] Het algemene wetenschappelijke standpunt is dat er geen bewijs is voor het bestaan van paranormale verschijnselen.[256]
De professionele goochelaar James Randi heeft vaak gedemonstreerd hoe je met trucjes de indruk kunt wekken over paranormale vermogens te beschikken. Hij loofde in 1964 een prijs uit van één miljoen dollar voor iemand die paranormale eigenschappen kan aantonen in streng gecontroleerde wetenschappelijke experimenten. Tot dusver is niemand daarin geslaagd.
Jung en de transpersoonlijke psychologie
Carl Jung was een psycholoog en tijdgenoot van Sigmund Freud. Samen zijn zij de grondleggers van de psychoanalyse. Sigmund Freud ging uit van een persoonlijk bewustzijn en een persoonlijk onbewuste. Uit het onbewuste konden beelden en geluiden naar boven komen in de vorm van dromen en bijzondere ervaringen, zoals stemmen horen. Carl Jung ging naast het persoonlijke onbewuste uit van een collectief onbewuste, waaruit beelden en geluiden in het bewustzijn konden komen.
Dit idee is uitgewerkt in de stroming van de transpersoonlijke psychologie. Transpersoonlijk betekent ‘voorbij het persoonlijke’. Transpersoonlijke psychologie houdt zich onder andere bezig met spirituele ervaringen. In die benadering is stemmen horen een betekenisvolle ervaring. Stemmen kunnen verder zowel voortkomen uit de eigen geest en hersenen van de stemmenhoorder, als van buitenaf komen.
Neurowetenschap en cognitieve psychologie
Vrijwel alle wetenschappelijke verklaringen en ook verklaringen die in de ggz worden gebruikt, hebben als uitgangspunt dat de stemmen uit de persoon zelf komen.
In de biomedische verklaring is stemmen horen een gevolg van hersenen die niet goed werken. Het kan zijn dat de hersenen intact zijn, maar niet goed werken, of dat ze ziek of stuk zijn. In de cognitieve psychologie (waarop de cognitieve gedragstherapie gebaseerd is) wordt het horen van stemmen beschouwd als fout in de informatieverwerking. Weliswaar mogen stemmenhoorders hun eigen overtuiging houden dat de stemmen komen van bijvoorbeeld een spiritueel wezen dat van buitenaf met hen communiceert, maar de hulpverlening benadert het als een informatieverwerkingsfout. In beide verklaringen geldt dat de stemmen uit je eigen hersenen of (onder)bewustzijn komen en dat het stemmen horen komt als gevolg van het ziek zijn van of niet goed werken van de hersenen of het bewustzijn.
De Maastrichtse benadering ziet stemmen niet als een ziekte, of als voortkomend uit een fout in de hersenen of in het bewustzijn, maar als een reactie op problemen. Stemmen worden gezien als betekenisvolle reactie die veelal voortkomt uit onverwerkte traumatische ervaringen. Net als de andere twee verklaringen gaat deze benadering ervan uit dat de stemmen uit de persoon zelf komen: het zijn afgesplitste delen van de persoonlijkheid.
Samengevat
Er zijn vier verschillende veelgebruikte soorten verklaringen voor stemmen horen. Ze verschillen onderling in de uitleg over de bron van de stem (komt de stem van binnenuit of van buitenaf?) en in de opvatting of stemmen betekenisvol zijn. Tabel 7.1 zet de benaderingen naast elkaar. We nemen in het vervolg de verklaringen uit het overzicht van onderdeel 7.2 nader onder de loep: eerst de biologische verklaringen (hersenen en genen) met hun basis in de neurowetenschappen (7.3), daarna kijken we naar de psychologische verklaringen (7.4).
Verklaringen in de voorlichting aan stemmenhoorders
De verschillende besproken benaderingen verschillen ook in de ruimte die ze laten voor de eigen mening of overtuiging van de stemmenhoorder. Sommige benaderingen brengen hun verklaring heel duidelijk in bij de voorlichting over wat stemmen horen is, terwijl andere benaderingen dat minder doen.
Soort verklaring | Bron van de stem | Betekenis of niet |
Spirituele en parapsychologische verklaringen | Van buiten | Betekenisvol |
Jung en transpersoonlijke psychologie | Van binnen en van buiten | Betekenisvol |
Neurowetenschap en cognitieve psychologie | Van binnen | Niet betekenisvol |
Maastrichtse benadering | Van binnen | Betekenisvol |
Tabel 7.1 Verschillen tussen vier veelgebruikte verklaringen voor stemmen horen op twee belangrijke kenmerken.
Bij de benadering ‘Omgaan met Stemmen Horen’ informeren we mensen over verschillende zienswijzen van stemmen horen die ieder voor zich mag uitproberen om te bepalen welke hem of haar het beste past.
7.3 Biologische verklaringen: hersenen en genen
In deze verklaringen veroorzaken de hersenen het stemmen horen. Wetenschappers wijzen op onderzoeken waarin stemmen horen volgt wanneer bepaalde gebieden van de hersenen met een kleine elektrische schok geprikkeld worden. Of op de stemmenverminderende werking bij sommige mensen van elektrische of magnetische stimulatie van de hersenen. Daarnaast wordt er bij hersenscanonderzoek een specifiek patroon van hersenactiviteit gevonden tijdens stemmen horen. Een meer biochemische variant is dat bij het gebruik van bepaalde drugs of medicatie mensen bijzondere zintuiglijke ervaringen kunnen hebben, terwijl het gebruik van andere middelen (zoals antipsychotica) ertoe kan leiden dat het stemmen horen minder wordt.
Deze effecten zijn redenen voor onderzoekers en behandelaren om stemmen horen te verklaren als iets wat voortkomt uit de hersenen. We gaan nu eerst
in het kort kijken hoe de hersenen werken als je normaal geluid hoort, zelf spreekt of iemand hoort praten en hem probeert te begrijpen.[257] Dan kunnen we beter begrijpen wat er bij stemmen horen gebeurt in de hersenen.
Gewone verwerking van geluid en spraak in de hersenen
Trilling opvangen. Als iets in de omgeving geluid maakt en je hoort dit, dan komt er een trilling vanuit die bron bij je oor. Daar wordt het geluid (de trilling) ontvangen en door de geluidsreceptoren van de zenuwen in het oor omgezet in een elektromagnetisch signaal. Dat signaal gaat vervolgens via een paar schakelstations naar de gehoorsgebieden in de hersenschors (cortex). De geluiden die van rechts komen worden in de linkerhersenhelft verwerkt en andersom.
Primaire en secundaire gehoorsgebieden. De gehoorsgebieden bevinden zich aan de achterkant van bovenste kronkel (gyrus) van de slaapkwab (delen van Herschl’s gyrus en superieure temporaal gyrus). De gehoorsgebieden worden ingedeeld naar primaire en secundaire gehoorsgebieden. De primaire gehoorsgebieden verwerken eerst de simpele eigenschappen van het geluid, zoals de luidheid en toonhoogte van het geluid. De secundaire gebieden verwerken het geluid vervolgens uitgebreider, zodat je kunt onderscheiden of het geluid van bijvoorbeeld een stem of een auto komt.
Spraak begrijpen. Bij de verdere verwerking van het geluid, bijvoorbeeld om te herkennen wie er aan het praten is en te begrijpen wat er gezegd wordt, worden weer andere gebieden gebruikt. Zo zijn de zogenoemde associatiegebieden in het midden van de slaapkwab betrokken bij het herkennen wiens spraak het is. Om de taal van wat gesproken wordt te begrijpen, is onder andere het gebied van Wernicke betrokken. Dit bevindt zich aan de linkerkant van de hersenen aan het eind van de bovenste kronkel (gyrus) van de slaapkwab.
Informatie ophalen en opslaan. Terwijl je naar geluid aan het luisteren bent, haal je informatie uit of slaat informatie op in je geheugen. Daarbij zijn geheugengebieden (o.a. de hippocampus) betrokken die zich dieper in de hersenen bevinden.
Het horen, herkennen en begrijpen van geluiden (bijvoorbeeld van spraak) wordt een bottom-up proces genoemd, waarbij de hersenen informatie ontvangen en die proberen te begrijpen.
Aanmaken van spraak in de hersenen
Bij het aanmaken (en ook het begrijpen) van spraak gebruiken de meeste rechtshandige mensen een aantal gebieden in hun linkerhersenhelft die gespecialiseerd zijn in taal verwerken. De hersenen werken voor een groot deel gespiegeld: wat er rechts gedaan wordt met het lichaam en rechts wordt waargenomen, wordt grotendeels in de linkerhersenhelft verwerkt en andersom.
Bij rechtshandige mensen is de linkerhersenhelft ook betrokken bij het schrijven met rechts. Deze gespecialiseerde taalgebieden in de linkerhersenhelft zijn het gebied van Broca en het eerder genoemde gebied van Wernicke.
[Figuur 7.1 Linkerzijaanzicht van de hersenen.]
Het gebied van Broca bevindt zich ongeveer in de laagste kronkel (gyrus) van de linkervoorhoofdskwab (frontaalkwab) (zie figuur 7.1). Dit gebied is betrokken bij het aanmaken van spraak (en ook bij schrijven). Als je wilt gaan praten, moeten je hersenen eerst informatie verzamelen om te bepalen welke woorden of zinnen je wilt gaan uitspreken. Vervolgens sturen de hersenen de spieren in je longen, hals en mond aan die de bedoelde woorden of zinnen daadwerkelijk uitspreken (top-down proces). Het gebied van Broca stuurt waarschijnlijk de motorische gebieden aan die deze spieren controleren en die zich achteraan op het oppervlak van de voorhoofdskwab bevinden.
Tijdens een gesprek, waarbij je zelf praat en naar iemand anders luistert die praat, werken de twee taalgebieden van Broca en Wernicke samen langs twee verschillende routes. Zo wordt de informatieverwerking in die gebieden op elkaar afgestemd, zodat jij goed begrijpt wat de ander zegt en ook zelf goed uit je woorden komt.
Wat de hersenen doen als iemand stemmen hoort
Uit onderzoek met fMRI-hersenscantechnieken[258] is gebleken dat bij mensen met de diagnose psychose tijdens stemmen horen een aantal hersengebieden actief wordt, onder andere de gehoorsgebieden (secundaire en soms ook primaire). Ook blijken taalgebieden geactiveerd te worden tijdens stemmen horen. Bijzonder is dat tijdens stemmen horen ook het gebied van Broca aan de rechterkant geactiveerd wordt. Bij normale aanmaak van spraak wordt dit gebied aan de linkerkant geactiveerd. De activiteit in het rechtergedeelte van Broca was groter naarmate de stemmen negatiever waren.
De activering van het rechtergedeelte van Broca kan misschien mede verklaren waarom stemmenhoorders de stemmen als niet van zichzelf herkennen. Bij normale aanmaak van spraak wordt Broca immers aan de linkerkant geactiveerd. Aan de rechterkant, die je doorgaans ook minder onder controle hebt (denk maar aan links proberen te schrijven als je rechtshandig bent!), is er normaal gesproken geen activiteit. De vraag is dan waar de spraak die je blijkbaar aan het aanmaken bent, vandaan komt. Mogelijk leidt de mindere controle die je over die rechterhersenhelft hebt, (mede) tot het gevoel geen controle te hebben over de stemmen.
Het patroon van hersenactiviteit tijdens stemmen horen lijkt niet veel te verschillen bij stemmenhoorders met de diagnose psychose en stemmenhoorders zonder diagnose. Een leuke interpretatie van de bevindingen uit dit soort onderzoek is dat stemmenhoorders blijkbaar een deel van de hersenen (rechterkant van het gebied van Broca) gebruiken, dat mensen die geen stemmen horen meestal niet gebruiken.
Wat gebeurt er in de hersenen voordat iemand stemmen hoort?
In een hersenscanonderzoek naar stemmen horen werd gekeken naar de hersenactiviteit tijdens de 6 tot 0 seconden voordat mensen stemmen gaan horen. Er werd een gebied in de buurt van de hippocampus gevonden (de parahippocampale cortex) dat minder actief was dan gebruikelijk. Dit gebied is gewoonlijk betrokken bij het ophalen van informatie uit het geheugen en stuurt informatie van de hippocampus naar de associatiegebieden. De onderzoekers denken dat de lagere activiteit in dit gebied er misschien voor zorgt dat de rechtertaalgebieden geactiveerd worden waardoor mensen stemmen gaan horen.
Bottom-up en top-down hersenverklaringen
Onderzoekers hebben verschillende mogelijke verklaringen van de hersenprocessen die ervoor zorgen dat iemand stemmen gaat horen. Een mogelijke verklaring is verhoogde activiteit in de hersengebieden die met de waarneming van spraak te maken hebben (zoals het gebied van Wernicke). Dit wordt de bottom-up mogelijkheid genoemd. Stemmen horen kan ook een gevolg zijn van verhoogde activiteit in de gebieden die bij het aanmaken van spraak betrokken zijn (waaronder het gebied van Broca). Dit wordt de (hyper)top-down mogelijkheid genoemd. Een derde mogelijke verklaring is dat de hersenen de innerlijke spraak niet herkennen als van zichzelf. Een vierde verklaring zou kunnen zijn, dat stemmen horen ontstaat doordat de samenwerking of de communicatie tussen Wernicke en Broca, die via twee routes met elkaar verbonden zijn, niet optimaal verloopt.
Rechterhersenhelft praat tegen linkerhersenhelft
De bevindingen uit modern hersenscanonderzoek komen (deels) overeen met de ‘bicameral mind’-theorie van Julian Jaynes uit 1976.[259] ‘Bicameral mind’ betekent de ‘tweekamerige geest’. Jaynes stelde onder meer dat het tot de oude Grieken heel normaal was om stemmen te horen (van de goden) en de opdrachten van die stemmen op te volgen. Volgens hem ontstonden de stemmen doordat de linkerhersenhelft naar de boodschappen van de rechterhelft luisterde. Door de grotere verbreiding van lezen en schrijven en de ontwikkeling van logica werd de linkerhersenhelft dominant. Mensen gingen hun beslissingen meer nemen op basis van hun eigen gedachten en redeneringen, wat die dominantie nog eens versterkte. Er is geen bewijs dat vroeger iedereen stemmen hoorde. Wel zijn er nu aanwijzingen dat de rechterhersenhelft inderdaad een rol speelt bij het horen van stemmen.
…………………………..
Hersenonderzoekers werken nu vanuit de aanname dat er bij stemmen horen sprake is van een combinatie van de laatste drie verklaringen. Door een combinatie van verhoogde activiteit in de gebieden die spraak aanmaken (waaronder het rechtergedeelte van Broca) en een veranderde samenwerking tussen de taalgebieden via de twee verschillende routes, kan iemand een stem gaan horen die de persoon niet herkent als van zichzelf.[260]
Biochemische verklaring: hersenchemie uit balans?
Een veel gehoorde verklaring voor allerlei psychische problemen is dat de hersenchemie uit balans is (‘chemical imbalance’). Een teveel of tekort aan bepaalde hersenstoffen, zoals neurotransmitters en hormonen, zou de oorzaak zijn voor de problemen en ook het stemmen horen. Deze verklaring wordt
vaak aangevoerd als reden om medicatie voor te schrijven om de balans weer te herstellen.
Het idee dat het uit balans zijn van lichamelijke stoffen de oorzaak van psychische stoornissen zou kunnen zijn, bestaat al sinds de Oudheid. Zo had Aristoteles een invloedrijke theorie over bepaalde lichaamssappen, de humores. Als deze humores uit balans raakten, konden er psychische problemen ontstaan.
Psychose, posttraumatische stress en dopaminegehalte
Van psychose wordt gedacht dat de oorzaak zou kunnen liggen in een teveel van de hersenstof (neurotransmitter) dopamine. De theorie is ontstaan, doordat men merkte dat medicatie die de opname van dopamine blokkeert, een antipsychotisch effect kon hebben. Deze medicijnen (neuroleptica, later antipsychotica genoemd) blokkeren de zogeheten dopamine d2-receptoren. Op grond van het antipsychotische effect werd geconcludeerd dat er sprake was van te veel dopamine-activiteit. Pas later werd er inderdaad een gemiddeld hogere dopamine-activiteit gevonden bij mensen met de diagnose psychose.
Bij mensen met de diagnose posttraumatische stress stoornis (PTSS) werd ook een verhoogd dopaminegehalte gevonden. Bij zowel de diagnose psychose als PTSS komt stemmen horen veel voor. Aan de andere kant speelt trauma een belangrijke rol bij zowel stemmen horen, als PTSS en psychose. Misschien is de verhoogde dopamine-activiteit die we zien, onderdeel van een stressreactie van de hersenen op traumatische ervaringen?
Dopaminehuishouding bij stemmen horen: geen één-op-één verband
Bij stemmen horen is er geen één-op-één verband tussen stemmen horen en te veel dopamine. Bij stemmenhoorders zonder diagnose is er geen sprake van een veranderde dopaminehuishouding. Ook heeft lang niet iedereen met de diagnose psychose verhoogde dopamine-activiteit. Je ziet dit ook terug bij de effecten van antipsychotica. Bij 22-40% van de stemmenhoorders met de diagnose psychose heeft antipsychotica géén effect op het stemmen horen. Daarnaast blijkt het antipsychoticum clozapine (dat de dopamine d2-receptoren niet blokkeert) bij veel mensen het stemmen horen te verminderen. De kans is dus groot dat er ook andere hersenstoffen betrokken zijn bij stemmen horen. Er wordt met name gedacht aan de hersenstoffen serotonine, glutamaat en acetylcholine.
Afweersysteem, de hersenen en psychose
De laatste jaren neemt het onderzoek toe naar de rol van het afweersysteem (immuunsysteem) bij mensen met de diagnose psychose. Zij blijken vaker auto-immuunziektes als suikerziekte-type 1 en multiple sclerose (MS) te hebben. Ook blijken moeders die tijdens de zwangerschap een infectie hadden, vaker een kind te krijgen dat later de diagnose psychose krijgt. Uit PET-hersenscanonderzoek blijkt dat mensen met de diagnose psychose een verhoogde activiteit van bepaalde afweercellen (microgliacellen) hebben. Deze verhoogde paraatheid van het zenuwstelsel kan mogelijk op een herseninfectie wijzen.
Dopamine als markeerstift
Verhoogde dopamine-activiteit kan ertoe leiden dat bepaalde
prikkels opvallender (salient) worden in de ervaring. Alsof
een markeerstift in je ervaring bepaalde dingen als belang-
rijk markeert. In normale situaties wordt deze markeerstift
gebruikt als je bijvoorbeeld een rood verkeerslicht ziet, als
je in het verkeer van a naar b gaat. Bij verhoogde dopamine-
activiteit kunnen dingen als belangrijk gemarkeerd worden
die doorgaans niet belangrijk zijn. Zo kan iemand die op
straat even naar je kijkt als belangrijk gemarkeerd worden
en tegelijk de fietser die jouw kant opfietst ook en de mensen
die een eindje verderop aan het lachen zijn ook. Zo kan de
indruk ontstaan dat zij met elkaar te maken hebben. Wellicht
hebben ze het op jou gemunt? Zo kun je heel anders gaan
nadenken over wat er eigenlijk gaande is en kunnen wanen
en achterdocht ontstaan. Een verhoogd dopaminegehalte kan
ook leiden tot meer indringende (intrusieve) gedachten of
ervaringen. Dit zijn gedachten of indrukken die onverwacht
in je opkomen en die je moeilijk van je af kunt zetten. Onder-
zoekers denken dat een verhoogd dopaminegehalte ervoor
kan zorgen dat indringende gedachten kunnen overgaan in
hallucinaties, zoals stemmen horen.
…………………………..
Onderzoeken naar de effecten van ontstekingsremmers (NSAID’s) bij mensen met de diagnose schizofrenie lieten gunstige resultaten zien. De positieve symptomen waartoe ook stemmen horen gerekend wordt, namen af.[261]
Genen: is stemmen horen erfelijk?
Het is niet helemaal duidelijk of stemmen horen erfelijk is. Er is weinig specifiek onderzoek naar gedaan. Er zijn wel onderzoeken gedaan naar erfelijkheid en de diagnosen psychose en schizofrenie.
Erfelijkheid en de diagnose schizofrenie
Uit bevolkingsonderzoek blijkt dat de diagnose schizofrenie vaker gesteld wordt als de diagnose voorkomt in de familie. De kans om zelf de diagnose schizofrenie te krijgen is het grootst als je familieleden in de eerste graad hebt die deze diagnose hebben. Bij eeneiige tweelingen was de kans 48% en bij twee-eiige tweelingen 17%. Bij kinderen was de kans 13%, bij broers en zussen 9% en bij ouders 6%. Over de hele bevolking is de kans 1% om de diagnose schizofrenie te krijgen. Tegenover de verhoogde kans op het krijgen van de diagnose schizofrenie als andere familieleden ook die diagnose hebben, staat dat de kans dat je niet die diagnose krijgt, veel groter is.
Als een bepaalde eigenschap, zoals stemmen horen, vaker voorkomt in een familie hoeft dat nog niet te zeggen dat er sprake is van erfelijke (genetische) bepaaldheid. Misschien komen verschillende omstandigheden die tot stemmen horen kunnen leiden, toevallig bij meer familieleden voor. Zoals een oma die stemmen gaat horen door slechthorendheid, een oom die traumatische ervaringen heeft gehad en een nicht die veel drugs heeft gebruikt.
Er kan ook sprake zijn van vergelijkbare omstandigheden die generatie op generatie terugkomen. Zo komt het helaas soms voor dat mensen die als kind misbruikt zijn, als volwassene hun eigen kinderen gaan misbruiken (intergenerationeel trauma). Doordat misbruik kan leiden tot stemmen horen, kan stemmen horen vaker gaan voorkomen in een familie zonder dat er sprake is van erfelijkheid.
Genen en schizofrenie
Er wordt veel onderzoek naar genen gedaan maar welke genen precies bij welke ziekten of symptomen een rol spelen, is in veel gevallen onbekend. Rond genetische aanleg is er bij de diagnose schizofrenie meer onderzoek gedaan dan bij stemmen horen.
Ons DNA bevat ons erfelijk materiaal. Het DNA bestaat bij de meeste mensen uit 46 chromosomen die zijn opgebouwd uit genen. Een groot onderzoek liet zien dat bij mensen met de diagnose schizofrenie drie chromosomen (nummer 1, 15 en 22) anders zijn dan bij gezonde mensen. Een ander groot onderzoek vond 108 genen die anders waren. Deze genen hebben te maken met de ontwikkeling en het functioneren van het immuunsysteem en de her- senen, onder andere het gen DRD2 dat betrokken is bij de eerder genoemde dopamine d2-receptor.
Bij sommige genetische afwijkingen komen soms bepaalde psychische problemen en bijzonderheden voor. Zo ontbreekt er bij het 22q112-deletiesyndroom een stukje DNA. Sommige mensen met dit syndroom krijgen de diagnose schizofrenie en een aantal van hen hoort ook stemmen.
Genen en stemmen horen
Het weinige onderzoek dat is gedaan naar het verband tussen genen en stemmen horen vond plaats bij mensen met de diagnose schizofrenie of psychose.
Genetisch bepaalde gevoeligheid?
Het hebben van een bepaald gen wil nog niet zeggen dat je een bepaalde eigenschap, zoals stemmen horen, zult krijgen. Sommige genen worden als het ware aan- of uitgezet door gebeurtenissen die iemand meemaakt in het leven. Zo zijn er genen die geactiveerd worden als mensen traumatische ervaringen meemaken of bepaalde middelen gebruiken. Ook kunnen genen gedeactiveerd worden. Het hebben van bepaalde genen geeft dus een verhoogde gevoeligheid om een eigenschap, zoals stemmen horen, te krijgen.
Onderzoeker Simon McCarthy-Jones vermoedt dat er vier verschillende routes zijn die tot stemmen horen kunnen leiden. Een puur biologische route die te maken heeft met zaken voor de geboorte (genetische gevoeligheid of complicaties zoals infecties) en de ontwikkeling van de hersenen (het normale proces van snoeien van minder gebruikte zenuwcellen tijdens de puberteit). Een tweede route heeft te maken met het doormaken van meerdere trauma’s. De twee andere routes zijn een combinatie: enerzijds van prenatale ontwikkeling en trauma, anderzijds van trauma en het snoeien van zenuwcellen.[262]
…………………………..
Het is de vraag of de bevindingen gelden voor alle stemmenhoorders. Er wordt een relatief lage erfelijkheid van het horen van stemmen gevonden.
Wat betreft specifieke genen die betrokken zijn bij stemmen horen, is alleen bekend dat een onderdeel (rs4236167) van het gen DTNBP1 een rol speelt bij hallucinaties bij mensen met de diagnose schizofrenie. De werking van dit gen beïnvloedt de activiteit van de hersenstoffen dopamine en glutamaat en zorgt bij mensen met de diagnose schizofrenie voor een verminderde uitwerking van de stoffen op de bovenste kronkel van de slaapkwab en op het geheugengebied in de hippocampus. Deze hersenstoffen en hersengebieden kunnen een rol spelen bij stemmen horen. Er zijn verschillende andere genen waarvan wordt vermoed dat ze een rol zouden kunnen spelen, maar dat is tot dusver niet aangetoond.[263]
Overige biologische verklaringen
Zintuiglijke onthouding (‘sensory deprivation’)
Een belangrijke verklaring voor bijzondere ervaringen als het horen van stemmen of het zien van beelden is zintuiglijke onthouding. Bij zintuiglijke onthouding krijg je langere tijd geen prikkels van buitenaf. Er is veel onderzoek naar gedaan.[264] Bij dergelijke onderzoeken zitten deelnemers in een ruimte waar het helemaal stil en helemaal donker is. Binnen een dag gaan zij allerlei dingen zien en horen. Onze hersenen en bewustzijn zijn er blijkbaar zo aan gewend om prikkels van buitenaf te verwerken dat ze bij afwezigheid daarvan zelf ervaringen gaan aanmaken. Wellicht speelt hetzelfde proces ook een rol
bij mensen die langzaam slechthorend worden en bij mensen die zich langdurig sociaal isoleren. Mensen die na een lang huwelijk hun partner verliezen horen vaak nog jaren de stem van hun overleden partner. Mogelijk speelt zintuiglijke onthouding hierbij ook een rol. Als de persoon met wie je tientallen jaren dagelijks spreekt, wegvalt, kan het zijn dat een stem de leegte gaat opvullen (zie ook 3.5).
Stemmen horen als een reactie op stress
Bij veel stemmenhoorders is stress een trigger om stemmen te gaan horen
en helpt lichamelijke ontspanning en geestelijke rust om minder stemmen te horen. Daarnaast is bekend dat stemmen horen met (onverwerkte) trauma’s
te maken kan hebben. Op die manier zou je stemmen horen als een reactie op stress kunnen zien. Te veel stress geeft bij ieder mens verschillende effecten, de één krijgt er hoofd-, buik- of rugpijn van, de ander kan er niet van slapen. En weer een ander gaat bij te veel stress misschien stemmen horen.
7.4 Psychologische verklaringen
Stemmen horen en hooggevoeligheid
Een mogelijke verklaring die we bij het Steunpunt weleens horen is dat de stemmen te maken hebben met hooggevoelig zijn. Met de term hooggevoeligheid kunnen twee verschillende dingen worden bedoeld: een psychologische verklaring rond overprikkeling en een meer spirituele verklaring.
Er is een psychologische theorie over hooggevoeligheid die stelt dat sommige mensen gevoeliger zijn voor prikkels en sneller overprikkeld raken. Deze mensen worden hoogsensitieve personen genoemd (HSP). Deze betekenis van hooggevoeligheid in combinatie met stemmen horen lijkt op de verklaring van stemmen als reactie op stress.
Een andere betekenis van hooggevoeligheid is meer spiritueel en wordt gebruikt in de newagebeweging. Het gaat hierbij over de zogeheten nieuwetijdskinderen, ook wel indigokinderen genoemd. Zij zouden hooggevoelig zijn in de zin van meer empathisch en creatief, en zouden beschikken over paranormale gaven zoals telepathie. Deze verklaring lijkt op de eerder besproken spirituele verklaringen.
Traumatische ervaringen en stemmen horen
Sinds Marius Romme en Sandra Escher in 1987 een verband legden tussen traumatische ervaringen en stemmen horen is er veel onderzoek gedaan naar de rol van trauma bij stemmen horen. De meeste onderzoekers zijn het er inmiddels over eens dat het op jonge leeftijd meemaken van nare dingen een oorzaak kan zijn van stemmen horen. Voorbeelden van traumatiserende ervaringen zijn: lichamelijke mishandeling, seksueel misbruik en verkrachting, psychische of emotionele mishandeling, verwaarlozing, langdurig gepest worden, het vroegtijdig overlijden van één of beide ouders en het meemaken van geweld, een ramp of ongeluk.[265] Hoe erger het trauma, hoe groter de kans op stemmen horen en bij meervoudige trauma’s nam de kans nog verder toe.[266]
Zo kun je stemmen zien als een begrijpelijke reactie op traumatische ervaringen. Ook blijkt dat traumatische ervaringen samenhangen met de negativiteit van de stemmen en de last die mensen van die stemmen ervaren. De stemmen verwijzen soms letterlijk naar het trauma, soms verwijzen ze figuurlijk naar het onderliggende thema in het levensverhaal.[267]
Construct: de code van de stemmen kraken
In de Maastrichtse benadering van Marius Romme en Sandra Escher spelen moeilijke of nare gebeurtenissen ook een belangrijke rol bij de betekenisgeving aan de stemmen. Met het Maastrichts Interview stemmen horen kunnen het levensverhaal en het stemmen horen in kaart worden gebracht. Uitgangspunt is dat er een relatie bestaat tussen de stemmen en het levensverhaal van de stemmenhoorder. Stemmen kunnen letterlijk verwijzen naar een trauma, bijvoorbeeld doordat ze klinken als mensen die bij het trauma betrokken waren of doordat ze over het trauma praten. De stemmen kunnen ook figuurlijk met het trauma te maken hebben. Iemand die vroeger veel gepest is, kan bijvoorbeeld later andere stemmen gaan horen die hem of haar ook pesten maar met andere scheldwoorden. Een ander voorbeeld van een figuurlijke verwijzing is hoe een 7-jarige kinderstem te maken kan hebben met het misbruik dat iemand op die leeftijd heeft meegemaakt.
Op basis van het Maastrichts Interview kan het zogeheten construct worden gemaakt om te helpen achterhalen wat de relatie is tussen de stemmen en het levensverhaal van de stemmenhoorder.Voor het construct wordt gekeken naar de identiteit van de stemmen, de karakteristieken (bijvoorbeeld leeftijd en geslacht), de inhoud, triggers, de geschiedenis van het stemmen horen en de jeugdgeschiedenis. Samen met de stemmenhoorder wordt gezocht naar een antwoord op twee vragen:
a. Welke personen vertegenwoordigen de stemmen?
b. Welke problemen vertegenwoordigen de stemmen?
Bij stemmen die duidelijk wat vorm en inhoud betreft met een trauma te maken hebben is het relatief gemakkelijk om het construct te maken. Bij stemmen die figuurlijk met bepaalde mensen en problemen te maken hebben, ligt het moeilijker. Dit wordt gezien als het kraken van een code.
Uit een onderzoek waarbij met 100 stemmenhoorders het construct werd gemaakt, bleek dat het stemmen horen vaak gerelateerd was aan mensen die betrokken waren bij bedreigende of traumatische ervaringen in iemands leven.
Stemmen horen als dissociatieve ervaring
Binnen de stemmenhoorbeweging wordt stemmen horen soms verklaard uit de afsplitsing (door dissociatie) van een persoonlijkheidsdeel als reactie op een traumatische ervaring. Bij dissociatie worden bepaalde gedachten, emoties, waarnemingen of herinneringen buiten het bewustzijn geplaatst.
Ze zijn tijdelijk niet te gebruiken of ze hebben tijdelijk minder samenhang. Dissociatie kan optreden tijdens een traumatische ervaring of daarna als er iets gebeurt wat met dat trauma te maken heeft. Het wordt vaak als een overlevingsmechanisme gezien; door dissociatie hoeft iemand die het meemaakt zich niet bewust te zijn van de nare ervaring of de herinnering eraan.
Stemmen horen komt veel voor bij mensen met de diagnose dissociatieve stoornis (DIS), zelfs meer dan bij de diagnoses psychose en schizofrenie. Daarnaast lijken de stemmen bij DIS en psychose heel veel op elkaar (zie onderdeel 3.6). Bij mensen met de diagnose DIS kunnen de stemmen het soms overnemen. De stemmen of andere persoonlijkheden worden bij DIS vaak alters genoemd. Andrew Moskowitz en Dirk Corstens hebben voorgesteld om stemmen horen niet als psychotisch symptoom maar als een dissociatieve ervaring te zien.[268]
…………………………..
De problemen die met de stemmen te maken hadden waren bijvoorbeeld: negatief zelfbeeld, seksueel misbruik, moeite met uiten van boosheid, moeite met vertrouwen en seksuele identiteit.[269]
Psychoanalyse van Freud: stemmen en het onbewuste
Het idee dat stemmen kunnen voortkomen uit trauma werd al door Sigmund Freud voorgesteld aan het begin van de 20e eeuw. Freud is de grondlegger van de psychoanalyse en stelde als eerste dat mensen naast het bewustzijn ook een onbewuste hebben. Volgens Freud bestond het uit de aangeboren driften, maar ook de verdrongen wensen en traumatische ervaringen. Driften zijn energiestromen die te maken hebben met de instinctieve drang om te overleven, de drang naar de dood en naar seks.
Freud deelde de menselijke geest op in drie delen: het id (waarin de ongeorganiseerde instinctieve driften zetelen), het ego (dat op een realistische manier in de behoefte van het id probeert te voorzien) en het superego (dat te maken heeft met alle normen die we meekrijgen van onze ouders en onze cultuur). Over het algemeen zijn we ons volgens Freud alleen bewust van een deel van ons ego en ons superego, de rest is onbewust. De inhouden van
het onbewuste kunnen volgens Freud in het bewustzijn komen door dromen, maar ook door bijzondere zintuiglijke ervaringen zoals stemmen horen. Zoals je ziet lijkt de Maastrichtse benadering op stemmen geënt op het psychoanalytische gedachtegoed.
Psychoanalyse van Jung: stemmen en het collectief onbewuste
Jung, een collega van Freud, had belangstelling voor spiritualiteit. Na een periode waarin hij zelf veel bijzondere zintuiglijke ervaringen had en hij bang was om gek te worden (zie 3.2), ontwikkelde hij een aantal ideeën over de menselijke geest. Waar Freud uitging van een persoonlijk bewustzijn en een persoonlijk onbewuste, stelde Jung dat er ook een collectief bewustzijn en een collectief onbewuste is:
‘Het collectieve onbewuste is beter te begrijpen als een verlengstuk van het persoonlijke onbewuste tot haar wijdere en bredere basis, het bevat inhouden die overeenkomen met de familie, met de sociale groep, met de stam en de natie, met het ras en uiteindelijk met de mensheid. Elk opeenvolgend niveau van het onbewuste kan gezien worden als dieper gaan en meer collectief worden. Het wonderbaarlijke van het collectieve is dat het er allemaal is, alle legendes en geschiedenis van de mensheid, met niet uitgedreven demonen en zachtaardige heiligen, haar mysteriën en haar wijsheid, het is allemaal in ieder van ons.’ [270]
De beelden in het onbewuste die we als mensheid met elkaar delen noemde Jung de archetypes. De belangrijkste archetypes zijn de archetypen van geboorte, dood, macht, held, het kind, God, de duivel, de oude man, moeder aarde, de maan, de zon, de wind, de rivieren, vuur, dieren en ook vele door mensen gemaakte voorwerpen zoals ringen en wapens. De inhoud van zowel het persoonlijke als het collectieve onbewuste kan in het bewustzijn komen via dromen en bijzondere zintuiglijke ervaringen, zoals stemmen horen.
Transpersoonlijke benadering
De transpersoonlijke psychologie zou je kunnen omschrijven als de meest spirituele stroming binnen de psychologie. De transpersoonlijke (voorbij het persoonlijke) benadering richt zich op ervaringen en overtuigingen voorbij het persoonlijke bewustzijn en alledaagse gebeurtenissen, zoals piekervaringen, veranderde bewustzijnstoestanden (‘altered states of conciousness’) en spirituele ervaringen. Stemmen horen kan vanuit deze benadering gezien worden als een transpersoonlijke ervaring.
De transpersoonlijke psychologie is voortgekomen uit het werk van Carl Jung en Abraham Maslov (over menselijke behoeftes, van basisbehoeftes tot de behoefte aan zelfverwerkelijking, het bereiken van je hoogste potentieel). Daarnaast hebben verschillende spirituele tradities, zoals het boeddhisme, invloed gehad op transpersoonlijke psychologie. Bekende transpersoonlijke psychologen zijn Gary Lokuff, Roberto Asaglioli, Stanislav Grof en Christina Grof.
De psychosynthesetheorie van Assagioli
De Italiaanse psychiater Roberto Assagioli (1888-1974) is de grondlegger van de transpersoonlijke stroming die psychosynthese genoemd wordt. Assagioli vond het net als tijdgenoten Sigmund Freud en Carl Jung belangrijk dat therapie zich richtte op het verwerken van trauma’s en het ontwikkelen van een gezond ego. Daarnaast vond hij het ook belangrijk dat mensen hun mogelijkheden optimaal benutten. Groei en bloei van de persoon hebben daarom een belangrijke plek in psychosynthese.
Volgens de psychosynthese zijn we ons alleen bewust van het veld van bewustzijn. Daarin bevindt zich ons ik waarmee we de wereld waarnemen en van waaruit we handelen. Ons persoonlijke bewustzijn wordt omgeven door het persoonlijke onbewuste. Dat bestaat uit drie delen: het lagere onbewuste, het middelste onbewuste en het hogere onbewuste. In het lagere onbewuste vinden we onze instincten en de dingen die we verdrongen hebben, zoals onverwerkte trauma’s of emoties. Het middelste onbewuste heeft betrekking op dingen waar we ons nu niet van bewust zijn, maar waar we wel toegang toe hebben, zoals alledaagse kennis en herinneringen die we bewust op kunnen halen. In het hogere onbewuste vinden we onze idealen op kunstzinnig, filosofisch en wetenschappelijk gebied, ons geweten en spirituele ervaringen. Ons persoonlijke bewustzijn en onbewuste wordt omgeven door het collectieve bewustzijn. Op de grens tussen het hogere onbewuste en het collectieve onbewuste bevind zich het hogere Zelf. Dit hogere Zelf wordt gezien als onze ziel, een permanent centrum van waaruit het ‘ík’ allerlei positieve kwaliteiten krijgt zoals liefde, wijsheid, verbondenheid, vreugde en kracht. Psychosynthese is erop gericht om dit hogere zelf te realiseren en van daaruit je persoonlijkheid opnieuw vorm te geven.[271]
Grof & Grof over de spirituele crisis[272]
In een invloedrijk boek uit 1989 leggen Stanislav en Christina Grof uit dat spirituele ontwikkeling langzaam en gestaag kan gaan (‘emergence’ of emergentie: langzaam aan de oppervlak- te komen), maar ook heftig en snel, zonder dat de persoon die het meemaakt heeft geleerd hoe hij of zij met alle veranderingen en bijzondere ervaringen kan omgaan. Dit kan dan leiden tot een spirituele crisis (‘spiritual emergency’), die een totale ontwrichting met zich kan meebrengen.
Van de buitenkant kan dit door de psychiatrie gezien worden als een psychische crisis of stoornis, zoals een psychose of een manie. Vanuit spiritueel standpunt is zo’n crisis een fase van spirituele ontwikkeling; als iemand heeft geleerd om met alle veranderde ervaringen en overtuigingen om te gaan kan dit leiden tot persoonlijke en spirituele groei. Een crisis vraagt dan ook om een heel ander soort steun dan de diagnose psychose en behandeling met antipsychotica.
Gary Lukoff en anderen hebben zich ervoor ingezet dat mensen die met een spirituele crisis te maken hebben inmiddels (sinds DSM-IV) een andere diagnose kunnen krijgen dan psychose of bipolaire stoornis, namelijk die van religieus of spiritueel probleem.
De transpersoonlijke benadering van de spirituele crisis leidde tot de oprichting van het Spirituele Crisis Netwerk, waarin behalve transpersoonlijke therapeuten ook veel ervaringsdeskundigen actief zijn (o.a. in zelfhulpbijeenkomsten). In dit netwerk worden vormen van ondersteuning bij spirituele crisis ontwikkeld.
…………………………..
Stemmen horen en psychosynthese. We hebben eerder gezien dat stemmen horen allerlei vormen kan aannemen. Vanuit de theorie van psychosynthese kun je negatieve stemmen zien als afkomstig uit het lagere bewustzijn. Stemmen die praten over alledaagse zaken zou je kunnen zien als komende uit het middelste bewustzijn. Positieve, inspirerende stemmen zou je kunnen zien als afkomstig uit het hogere onbewuste.
Psychosynthese laat de mogelijkheid open of de stemmen uit de persoon zelf (uit het persoonlijke onbewuste) of van buiten de persoon komen (uit het collectieve onbewuste). Verder biedt psychosynthese de mogelijkheid tot positieve ontwikkeling van de persoon: herstel van psychische problemen, maar ook de mogelijkheid tot groei en ontplooiing van de persoon.
FBPSCS-raamwerk voor (gelaagde) verklaringen
De wetenschappelijke verklaringen die we hebben besproken waren vaak biologisch of psychologisch. Bij de laatste groep kwamen ook sociale kanten aan bod, zoals traumatische ervaringen met misbruik en sociale isolatie als mogelijke oorzaak van stemmen horen. Daarnaast hebben we spirituele verklaringen besproken. Sommige wetenschappers vinden dat als je stemmen horen goed wilt verklaren je naar zowel de biologische als de psychologische als de sociale aspecten moet kijken: een bio-psycho-sociale verklaring. Sommige onderzoekers verwijten hersenwetenschappers dat ze alleen bezig zijn met bio-bio-bio verklaringen.
Op het Wereldcongres Stemmen Horen in Melbourne in 2013 presenteerden Rianne Immel en ik een raamwerk dat ook ruimte biedt aan de culturele en spirituele verklaringen. Dit FBPSCS-raamwerk heeft zes lagen: fysiek-biologisch-psychologisch-sociaal-cultureel-spiritueel. Het biedt een kader om verschillende verklaringen in te plaatsen en met elkaar te vergelijken, zodat de overeenkomsten en verschillen duidelijk worden. Zo spelen bij het langere tijd in stilte doorbrengen, de fysieke laag (ontbreken van geluiden), de biologische laag (veranderende hersenprocessen) en de psychologische laag (het horen van stemmen) een rol. Wanneer het om bijvoorbeeld een boeddhistisch persoon gaat die langere tijd in stilte wil mediteren, worden ook de culturele en spirituele laag betrokken. Dit raamwerk kan ook helpen om, per laag, (onverkende) bronnen van kracht, steun en inspiratie te zoeken.
7.5 Wanen, waarheid en betekenis
Wat zijn wanen?
Een waan is een bepaalde overtuiging die letterlijk genomen niet klopt. Als iemand bijvoorbeeld denkt dat de buren hem willen vermoorden omdat hij hun stemmen heeft gehoord, terwijl dat in feite niet zo is, heet dat een waan. Wanen worden in de psychiatrie, net als stemmen horen, gezien als een symptoom van psychose en schizofrenie.
In zekere zin komen wanen heel veel voor. Veel mensen hebben weleens bepaalde ideeën over iets of iemand die niet blijken te kloppen. We kennen niet voor niets de uitdrukking: ‘in de waan verkeren dat’. Bij wanen zoals bedoeld
in de psychiatrie, blijven mensen hun overtuiging volhouden ondanks een duidelijk bewijs van het tegenovergestelde. Ook kan worden bedoeld, dat hun overtuigingen niet met andere mensen in dezelfde cultuur gedeeld worden.
Realitychecks: waar of waan?
Door realitychecks te doen, kun je erachter te komen of wat je zelf of iemand anders denkt, klopt of niet (zie onderdeel 6.5). In feite is wetenschap niets anders: door middel van wetenschappelijk onderzoek wordt gekeken of een mogelijke verklaring voor iets, klopt met de werkelijkheid. Er zijn drie mogelijke resultaten: de mogelijke verklaring wordt bevestigd, bevestigd noch weerlegd of klopt niet met het gevonden bewijs. Opvallend genoeg zie je dat in de wetenschap dat sommige verklaringen nog steeds gebruikt worden (als waar worden aangenomen), ook al heeft wetenschappelijk onderzoek aangetoond dat ze niet kloppen.
Waarheid is soms niet vast te stellen
Sommige zaken lenen zich slecht voor wetenschappelijke verklaring of onderzoek. Voorbeelden hiervan zijn de liefde of de spiritualiteit. Spiritualiteit houdt zich meestal bezig met bovennatuurlijke wezens en processen, waar de wetenschap zich bij de tastbare natuur houdt en het bovennatuurlijke (metafysica) overlaat aan de filosofie en de godsdienst.
Voor veel stemmenhoorders zijn hun stemmen echter een spirituele ervaring. In veel culturen wordt stemmen horen ook als een spirituele ervaring verklaard: als contact hebben met spirituele wezens zoals geesten van overleden mensen, engelen, demonen, God of de duivel (zie onderdeel 3.3).
Of deze verklaringen en overtuigingen waar zijn of niet kan niet door een realitycheck worden vastgesteld. Dus kan ook niemand vaststellen dat het om een waan gaat. Ieder mens heeft recht op zijn eigen mening en op eigen
godsdienst(uitoefening). Daarom is het van belang om de mening van mensen met spirituele of andere overtuigingen waarvan de waarheid niet vast te stellen is, te respecteren en niet meteen af te doen als waan.
Letterlijke waarheid en figuurlijke betekenis
Een andere reden om de bijzondere overtuigingen en ervaringen van mensen te respecteren is de figuurlijke of symbolisch betekenis die ze kunnen hebben voor hun herstel. Zo zag de Engelse ervaringsdeskundige Peter Bullimore zijn stemmen lange tijd als demonen. Een facilitator van zijn stemmenhoordersgroep raadde hem aan om zijn persoonlijke demonen onder ogen te zien. Hij bedoelde hiermee niet letterlijk demonen in de zin van de spirituele slechteriken, maar de mensen en onderwerpen waar een mens het moeilijk mee kan hebben. Die aan je knagen en je blijven achtervolgen. Peter realiseerde zich dat dit voor hem de vrouw was die hem vroeger seksueel had misbruikt. De volgende keer dat hij die vrouw zag, wendde hij niet uit angst zijn hoofd af, zoals hij altijd gedaan had. Deze keer bleef hij haar aankijken totdat zij haar hoofd afwendde. Dit was voor hem een enorme overwinning.
Symbolische betekenis geven aan levensverhalen
Je kunt ook op een figuurlijke of symbolische manier naar je hele leven kijken. Waar staan de feitelijke gebeurtenissen in jouw ervaring voor, wat symboliseren ze? In verschillende culturen en spirituele tradities is het gebruik van symbolen een belangrijke manier om de wereld te begrijpen en met elkaar te communiceren.
Sommige stemmenhoorders gebruiken kunst om hun ervaringen op een symbolische manier te delen. Zoals de Nederlandse kunstenaar Marcel de Jong in zijn schilderijen en de Australische schilder James De Blas in zijn fantasy-(strip)boek ‘The Divine Madman’.[273]
Het kan prettig zijn om als stemmenhoorder op een figuurlijke of symbolische manier na te denken over je ervaringen of om je herstelverhaal op die manier te vertellen. De Engelse ervaringsdeskundige Catherine Lucas ziet de crisis die zij doormaakte als spiritueel en gebruikt ‘De Reis van de Held’ (zie kader) als hulpmiddel bij de ondersteuning van lotgenoten, om wat er gebeurd is begrijpelijk te maken.
‘De Reis van de Held’ kan herkenning geven bij stemmenhoorders die ervaring hebben met crisis en herstel: de moeilijke reis door de vreemde wereld is symbolisch voor de bijzondere zintuiglijke ervaringen die iemand in het begin overweldigen en waarmee hij of zij een tijd worstelt, inclusief mogelijk de ervaringen in de psychiatrie. De kwaliteiten die onderweg worden opgedaan (moed, doorzettingsvermogen en inzicht) zijn symbolen voor ervaringskennis en empowerment. Als de stemmenhoorder heeft leren omgaan met stemmen horen kan hij verder met het leven, ‘terugkeren naar zijn wereld’. De nieuwe kwaliteiten kan hij inzetten in zijn leven, bijvoorbeeld door anderen als ervaringsdeskundige te helpen bij hun herstel.
De Reis van de Held
‘De Reis van de Held’ (The Hero’s Journey) is een term afkomstig van mythologie-expert Joseph Campbell. Hij interesseerde zich voor de verhalen uit verschillende culturen, van mythen, sagen, legenden en sprookjes, verhalen uit heilige boeken van verschillende godsdiensten en verhalen uit de literatuur, tot de moderne verhalen van films en tv-series. De verhaallijn die hij keer op keer terugvond, een soort blauw- druk, noemde hij De Reis van de Held.
Deze reis bestaat uit verschillende fasen. In het begin gaat alles zijn gangetje voor de hoofdpersoon. Na verloop van tijd komt er een oproep om uit zijn comfortzone te stappen en op avontuur te gaan. Na een heftig voorval gaat de hoofdpersoon het avontuur aan en verschijnen er helpers en hulpmiddelen
in zijn leven om hem te ondersteunen. In de nieuwe wereld waarin hij terechtkomt ondergaat hij allerlei beproevingen. Hij ontwikkelt moed en doorzettingsvermogen om obstakels te overwinnen en gaat nadenken over wie hij eigenlijk is en wat het doel is van zijn leven (inzicht). Hij leert in een lange reis met ups en downs te begrijpen wat ervoor nodig is om een held te zijn. Als hij uiteindelijk zijn doel heeft bereikt, ervaart de held een intens gevoel van geluk en begrip. Hoewel hij graag op die plek wil blijven, is het de bedoeling dat hij terugkeert naar zijn wereld, om anderen te helpen met zijn nieuw verworven kwaliteiten.
…………………………..
Betekenis geven aan een persoonlijke crisis
We zijn gewend om bij het woord crisis vooral aan nare dingen te denken, aan hoe er van alles ernstig mis gaat. Maar je kunt behalve aan ‘gevaar’ ook aan ‘kans’ denken. Het Chinese karakter voor het woord ‘crisis’ heeft beide betekenissen. In een crisis worden oude patronen, die niet meer toereikend waren om met de huidige situatie om te gaan, doorbroken. Daardoor ontstaan nieuwe mogelijkheden. Als mensen stemmen gaan horen, zijn ze er in de meeste gevallen door opvoeding of school niet op voorbereid. Ze beschikken daarom niet over de nodige kennis, inzichten en vaardigheden om met het stemmen horen om te gaan en dat kan tot een crisis leiden. Een leven kan dan helemaal ontwricht raken, waarbij alles tijdelijk stil komt te staan en de toekomst onzeker is. Tegelijk biedt de crisis je de mogelijkheid om te leren met moeilijke dingen in het leven om te gaan en kwaliteiten in jezelf te ontdekken waarvan je niet wist dat je ze in je had. In de spirituele crisisbenadering wordt ervan uitgegaan dat plotselinge heftige spirituele ervaringen kunnen leiden tot een crisis. Wanneer die spiritualiteit een goede plek in het leven krijgt, kan dit daarna leiden tot psychologische en spirituele groei. De nieuwe situatie levert ook tijd en ruimte op om na te denken over hoe je je leven opnieuw wilt vormgeven. Deze tijd en ruimte hebben veel mensen die na school meteen gaan studeren en/of werken en een gezin stichten, niet.
Crisis als mogelijkheid tot je kern te komen
Ervaringsdeskundige stemmenhoorder Irene van de Giessen deelde haar ideeën tijdens het Wereldcongres Stemmen
Horen in Thessaloniki in Griekenland. Ze vertelde dat mensen wanneer ze opgroeien aanvankelijk vanuit hun kern handelen en denken. Als er nare dingen gebeuren, reageert het kind met een noodreactie om met het probleem om te gaan. Het kan stil worden, zich afzonderen en/of opgaan in een fantasiewereld. Dit soort noodreacties kunnen gewoontes worden die helpen om te overleven in een soms onvoorspelbare of gevaarlijke wereld. Het zijn helaas niet altijd de beste oplossingen voor het probleem. Als gevolg hiervan kan het kind niet meer vanuit zijn of haar kern handelen. Als een kind daarna bijvoorbeeld in de puberteit opnieuw met trauma te maken krijgt (zoals gepest worden of seksuele intimidatie) kan dit tot nieuwe noodreacties leiden (bijvoorbeeld druggebruik) om de nare gevoelens te vergeten, die weer nieuwe gewoontes worden.
Zo kan het gebeuren dat iemand steeds minder vanuit zijn of haar kern leeft. De gestapelde overlevingsstrategieën kunnen tegen de volwassenheid, niet meer toereikend zijn om met nieuwe verantwoordelijkheden om te gaan tot een punt waarop de patronen instorten en het crisis is. Volgens Irene kan zo’n crisis, hoe kwetsbaar je ook bent en afhankelijk van de goede zorg van anderen, je helpen om terug te komen bij je oorspronkelijke kern. Na de crisis kan iemand bewust op zoek gaan naar gezonde manieren om met problemen uit het heden en het verleden om te gaan en het leven opnieuw opbouwen vanuit zijn of haar kern.
…………………………..
7.6 Wat is de boodschap van de stemmen?
Stemmen doen uitspraken. Ze kunnen allerlei dingen zeggen, maar wat is hun bedoeling? Bedoelen ze wat ze letterlijk zeggen of toch iets anders? Willen ze dat je hun opdrachten uitvoert, of willen ze dat misschien juist niet? Soms zeggen stemmen dingen die niet kloppen of die nergens mee te maken lijken te hebben. Misschien is de boodschap van de stemmen wel cryptisch of symbolisch, dus figuurlijk bedoeld.
Don’t shoot the messenger
De stemmenhoorbeweging gaat ervan uit dat stemmen een boodschap hebben, dus betekenisvol zijn voor de stemmenhoorder. Die betekenis kan zowel letterlijk als figuurlijk zijn. Een figuurlijke boodschap moet vertaald of ontcijferd worden voor je deze kunt begrijpen. Soms wordt het ontcijferen van wat de boodschap van de stem eigenlijk is, ervaren als het kraken van code. Als je eenmaal een goede manier hebt gevonden om de uitspraken van de stemmen te interpreteren, kunnen hun uitspraken als helpend ervaren worden. Daarom wordt er in de stemmenhoorbeweging vaak gezegd: ‘Don’t shoot the messenger’. Schiet de boodschapper (stem) niet af, want mogelijk heeft hij een waardevolle boodschap voor je.
Nadenken over de boodschap niet altijd gemakkelijk
In de eerste fasen van stemmen horen en herstel kan het moeilijk zijn om naar de boodschap van de stem te luisteren. De last als gevolg van de stemmen staat vaak op de voorgrond, met alle boosheid, angst en wantrouwen van dien. Waarom zou je luisteren naar stemmen die je ongevraagd lastig vallen en je leven tot een hel maken? In latere fasen waarin de stemmenhoorder enigszins heeft leren omgaan met de stemmen, ontstaat er ruimte om op verschillende manieren na te denken over wat de boodschap van de stemmen zou kunnen zijn.
Robin: ‘De eerste paar weken dat ik stemmen hoorde, zeiden de stemmen niet eens zulke nare dingen. Ze waren op hun eigen manier best vriendelijk en behulpzaam. Maar doordat ik totaal niet wist wat me overkwam, hoe ik met de stemmen kon omgaan en of zij het goed of slecht bedoelden, werd ik steeds banger
voor ze. Naarmate ik ze meer wantrouwde, werden de stemmen steeds negatiever. Het heeft jaren geduurd voordat ik leerde luisteren naar de stemmen.’
Het kan ook zijn dat de stemmen praten over onderwerpen die moeilijk of pijnlijk zijn, zoals traumatische ervaringen. Het is bijvoorbeeld heel moeilijk om te luisteren naar een stem van iemand die jou vroeger mishandeld of misbruikt heeft en nu allerlei nare opmerkingen maakt over jou.
Positief in plaats van negatief interpreteren
De interpretatie van wat de stemmen zeggen kan helpend of niet helpend zijn. Een negatieve interpretatie van de uitspraak van een stem kan ertoe leiden dat je allerlei negatieve gevoelens en gedachten krijgt en misschien wel dingen gaat doen die je eigenlijk niet wilt doen.
Een positieve interpretatie van dezelfde uitspraak van dezelfde stem kan ertoe leiden dat je juist positieve gedachtes en gevoelens krijgt en er iets nuttigs mee gaat doen. Zoals in de ervaring van Ami:
‘De stemmen kwamen terug, maar minder vaak. Ze waren er niet steeds. Ik kon het hanteren. Ik vatte moed en reageerde positief op hen. Als ze zeiden ‘kijk haar eens, wat een ramp’, keek ik in de spiegel en gaf ze gelijk en nam een douche en kleedde me fatsoenlijk aan of maakte het huis schoon. Uit een negatieve invloed ontstond nu een signaal en een stimulans.’ [274]
Figuurlijke boodschap van de stemmen
Sommige stemmenhoorders hebben gemerkt dat hun stemmen niet letterlijk, maar figuurlijk bedoelden wat ze zeiden. Zo kan een uitspraak ‘Maak er een einde aan’ niet bedoeld zijn als ‘Maak een einde aan je leven’, maar ‘Maak een einde aan deze vervelende situatie in je leven.’ Om tot zo’n positieve interpretatie te komen moet je wel eerst leren om een vertaalslag te maken. Zie in het voorbeeld van Mick en zijn stem De Brutaalste (blz. 217).
Stemmen voor jezelf (leren) benutten
Je kunt op veel verschillende manieren betekenis geven aan de stemmen en aan wat ze zeggen. We hebben gezien dat sommige stemmenhoorders een positieve betekenis hebben gevonden zelfs voor negatieve stemmen, zodat zelfs deze stemmen als helpend ervaren kunnen worden. Het veranderen van de relatie met de stemmen van een negatieve naar een positieve relatie (zie onderdeel 6.6), kan helpend zijn bij het leren omgaan met stemmen. Daarmee verandert de functie van de stemmen. De stemmen worden zo een eigenschap die je kunt benutten, in plaats van iets waarvan je alleen last hebt.
Stemmen als stressthermometer
Veel stemmenhoorders merken dat stress en stemmen een vicieuze cirkel met elkaar kunnen vormen (zie 6.5). Een simpele manier om de stemmen te benutten is door ze te gebruiken als een stressthermometer. Zo kun je een toename van de last als gevolg van de stemmen zien als een teken dat je te veel stress hebt en dat je goed voor jezelf moet gaan zorgen. Genoeg rust en tijdelijk wat minder hooi op je vork nemen en genoeg leuke dingen doen kan helpen om de stress te verminderen. Zo kun je de stemmen in het dagelijks leven gebruiken als stressthermometer.
De omgekeerde psychologie van De Brutaalste[275]
Mick heeft zijn relatie met de stem De Brutaalste ten positieve veranderd. Toen hij in een crisis zat, ging hij in gesprek met een crisismanager die Voice Dialogue bleek te doen met stemmen.
Mick: ‘En ineens gebeurde er iets dat mijn wereldbeeld ontzettend op z’n kop zette: hij vroeg me of hij eens met de stemmen mocht praten? En terwijl ik me nog afvroeg wie van ons tweeën nou gek was, gaf de stem in mijn hoofd antwoord. Blijkbaar zag hij dat en vroeg wat er gebeurde? Ik antwoordde dat de stem “ja” zei en hij vroeg me of ik dat goed vond.’
‘Verder kwam uit dit gesprek naar voren dat deze stem er was om mij te helpen. Hij keek al heel lang met me mee en zag dat ik veel moeite had met keuzes maken en dat ik daar zelf onder te lijden had. Hij wilde mij daarbij helpen. Hij wilde dat ik een keuze zou maken en daarnaar zou handelen.’
‘Hij legde ook uit dat hij ‘omgekeerde psychologie’ gebruikte. Omdat hij al zolang met me meekeek, wist hij ook dat ik ontzettend eigenwijs was en dat ik me niet de wet liet voorschrijven. Als je tegen mij zou zeggen dat ik links moest gaan, dan ging ik naar rechts. Voor zijn aanpak gold ongeveer hetzelfde: hij hoopte dat door te zeggen dat ik dood moest, ik voor het leven zou kiezen.’
…………………………..
Stemmen als helpers?
Binnen de stemmenhoorbeweging worden stemmen soms gezien als helpers, ook al bieden ze hun hulp soms op onhandige of vervelende manieren aan. Mensen die Voice Dialogue hebben gedaan met hun stemmen (zoals Mick, zie kader) merkten dat de stemmen in hun leven zijn gekomen om hen te helpen met bepaalde problemen. Ze kunnen bijvoorbeeld een signaal geven dat er ergens in je leven een onopgelost probleem is.
Stemmen als signaal voor een probleem
Binnen de stemmenhoorbeweging wordt verder gekeken naar de achtergrond van de stress die soms tot meer last van stemmen leidt. Die stress en stressgevoeligheid hebben vaak te maken met emotioneel gevoelige problemen in iemands leven, bijvoorbeeld met onverwerkte trauma’s uit het verleden,
onzekerheden of duidelijk aanwijsbare grote problemen die nu in je leven spelen. Als de stemmenhoorder zulke signalen leert lezen, kan hij de stemmen gaan benutten.
Mick beschrijft in zijn boek[276] in elk hoofdstuk één van zijn stemmen en hij eindigt elk hoofdstuk met een poging om te begrijpen wat de betekenis en functie van de desbetreffende stem is. Bij veel stemmen lukt hem de vertaalslag, bij sommige stemmen is het nog een open vraag. Op deze manier stemmen leren begrijpen en benutten zou andere stemmenhoorders mogelijk ook kunnen helpen.
7.7 Betekenis geven aan je identiteit als stemmenhoorder
In onderdeel 5.8 kwamen stigma en emancipatie bij stemmen horen aan bod. Welk stempel krijgt de stemmenhoorder opgedrukt? Is hij of zij een schizofreen of psychoot, een psychiatrische patiënt of cliënt, iemand met een spirituele gave en/of is hij of zij een stemmenhoorder die daar wel of niet open voor uitkomt?
Hoe er in verschillende culturen en samenlevingen naar stemmen horen wordt gekeken, bepaalt mede hoe stemmenhoorders zichzelf zien. Net zoals het helpend kan zijn om een positieve betekenis te geven aan het stemmen horen, kan het helpend zijn om een goede manier te vinden om over jezelf als stemmenhoorder te denken.
Stigmaversterkende taal van wetenschap en psychiatrie
Jim van Os stelde in een interview[277] dat iemand een psychiatrische diagnose geven eigenlijk een ingreep op de identiteit van die persoon is. Je wordt van een persoon ineens een psychiatrisch patiënt en van een ‘normaal’ iemand, ineens een psychoot of schizofreen. Dit heeft veel gevolgen voor hoe je naar jezelf kijkt en voor hoe anderen jou zien.
Ik herkende veel in een opmerking van de ervaringsdeskundige voorzitter van Intervoice, Rachel Waddingham, dat ze zich ontmenselijkt (‘dehumanized’) voelt als ze een wetenschappelijk artikel leest. Voor het schrijven van dit boek heb ik honderden wetenschappelijke artikelen en boeken gelezen. Die werken staan vol woorden als patiënten, symptomen, dysfuncties, defecten, abnormaliteiten, fouten, denkfouten, slechte prestaties en ga zo maar door. Het vergde grote inspanning om de vertaalslag te maken voor dit boek, van die informatie naar normalemensentaal met zo min mogelijk verwijzingen naar ziektes of gebreken. Ik schrijf over ‘mensen met de diagnose schizofrenie’ in plaats van ‘mensen met schizofrenie’ of ‘schizofrenen’. Dit is een subtiel, maar fundamenteel verschil. Niet alleen is het de vraag of schizofrenie bestaat. In sommige gevallen zegt de diagnose die gesteld wordt meer over degene die haar stelt, dan over degene over wie de diagnose gesteld wordt.
Door de nadruk op fouten en gebreken kan de indruk worden gewekt dat er iets fundamenteel niet goed is aan stemmen horen of stemmenhoorders. Zoals ervaringsdeskundige psychologe Eleanor Longden het uitdrukt: ‘De belangrijke vraag van de psychiatrie is niet “Wat is er mis met jou?”, maar “Wat is er met je gebeurd?”’ [278] Deze laatste vraag geeft de stemmenhoorder juist de ruimte om zijn of haar verhaal te doen.
Naar een emancipatiebevorderende taal
Een veel positievere manier om over stemmen horen en stemmenhoorders te praten, die ook wetenschappelijk gezien meer verantwoord is, is in termen van variatie en diversiteit. Door stemmen horen bij voorbaat te zien als psychotisch, wordt een aanname gedaan die wetenschappelijk niet onderbouwd is. We zouden zo’n aanname bij voorbaat net als ‘linkshandigheid is slecht’ of ‘een andere seksuele geaardheid dan hetero is een verstoring van de seksuele oriëntatie’ moeten afwijzen.
Door te praten in neutrale termen en in normalemensentaal over hoe mensen kunnen verschillen wat betreft ervaringen, gedachten, gevoelens en gedrag, voorkom je onwetenschappelijk communiceren en verklein je het risico op pathologiseren en stigmatiseren van stemmenhoorders. Dit doen onderzoekers en behandelaren in de praktijk tegenwoordig bij het geven van voorlichting en in behandelingen steeds vaker. Zo maken de mensen van Gedachten Uitpluizen gebruik van ‘Zo zit datjes’ waarin in eenvoudige taal bepaalde onderwerpen helder worden uitgelegd. In de vakliteratuur is deze verandering minder te zien.
Oproep
Bij deze zou ik behandelaren, onderzoekers, docenten en alle andere betrokkenen graag willen uitnodigen om over mensen die stemmen horen te praten en schrijven in neutraal, alledaags taalgebruik en hierbij zowel de eventuele problemen als de kwaliteiten van stemmenhoorders te erkennen en te benoemen.
Een positieve identiteit als stemmenhoorder
Voor veel stemmenhoorders die ernstige problemen hebben gehad met de stemmen en daarvoor psychiatrische behandeling hebben gekregen, is het vinden van een positieve identiteit als stemmenhoorder een belangrijke stap in het herstel. Belangrijk hierbij is mensen vinden die jou, inclusief je stemmen, accepteren en waarderen als je bent. Stemmen horen is dan één van de eigenschappen die bij jou horen.
Stemmenhoorder zijn kun je ook positief benoemen zoals bij mediums of ervaringsdeskundigen die het stemmen horen benutten om anderen te helpen.
Een andere manier is om positieve of ludieke benamingen te gebruiken. Soms gaat het hierbij om geuzennamen. Zo gebruikt de Mad Pride beweging het Engelse woord voor ‘gek’ (mad) als een naam waar ze trots op zijn. De zanger Mike Muir van Suicidal Tendencies zingt vaak over stemmen horen en het hebben van visioenen. Hij noemt zichzelf ‘cyco’. Het lijkt op het woord ‘psycho’ dat soms wordt gebruikt om mensen uit te maken voor psychopaat. Mike Muir gebruikt het als geuzennaam. En voor hem drukt de naam uit wat voor soort persoon hij is.
Een ander voorbeeld van een positieve omschrijving van iemand die bijzondere zintuiglijke ervaringen heeft, is het woord ‘psychonaut’. Deze term wordt onder andere veel gebruikt door de dichters Hans Plomp en Gerben Hellenga uit Ruigoord, die zelf veel bijzondere zintuigelijke ervaringen hebben meegemaakt. Psychonaut betekent iemand die op reis gaat in het universum van de geest. Dit reizen door de geest kan gebeuren door psychedelische middelen te gebruiken (zoals paddo’s, LSD of DMT) of met behulp van meditatie. Je kunt allerlei andere woorden vinden voor het stemmenhoorder zijn, die voor stemmenhoorders zelf een positievere lading hebben en daarom helpend kunnen zijn.