Dit hoofdstuk gaat over hoe je zelf goed kunt leren omgaan met stemmen horen. In 6.1 wordt uitgelegd hoe stemmen horen en herstel samenhangen, welke stijlen van herstel er zijn en hoe de fasen van herstel eruit zien. In 6.2 gaan we dieper in op hoe je je ervaringen met stemmen horen kunt omzetten in ervaringskennis. We zullen kijken naar triggers en signalen (6.3) en coping- vaardigheden (6.4), waaronder bijzondere vormen zoals het omgaan met vicieuze cirkels, het doen van realitychecks en het communiceren met stemmen (6.5). In de laatste onderdelen van dit hoofdstuk gaat het over het veranderen van de relatie met de stemmen (6.6) en die met jezelf (6.7).
6.1 Stemmen horen en herstel
Herstel is niet hetzelfde als stemmen verwijderen
Een probleem van de vroegere psychiatrische behandeling van stemmen horen waarbij stemmen horen als een psychotisch symptoom werd gezien dat je moest verwijderen met antipsychotica, was dat bij veel stemmenhoorders de stemmen door de behandeling niet weggingen. Ook waren er mensen die hun stemmen niet (allemaal) kwijt wilden. En bij de mensen bij wie de stemmen wel weggingen, was er lang niet altijd sprake van herstel. Zij worstelden bijvoorbeeld nog steeds met bijwerkingen, stigma en psychische problemen.
Daarnaast leidde die beperkte aanpak meestal niet tot het opbouwen van ervaringskennis, het verwerken van trauma en betekenis geven aan de ervaringen met stemmen. Ook ervaren mensen na een crisis vaak problemen te ondervinden op het gebied van wonen en zelfzorg, werken, opleiding of zinvolle dagbesteding.[227]
Herstel betekent niet per se: de stemmen moeten weg zijn
In de stemmenhoorbeweging is het uitgangspunt dat iedere stemmenhoorder kan leren omgaan met stemmen en dat je kunt herstellen van psychische problemen en stigma rondom stemmen. Herstellen betekent niet per se dat de stemmen weggaan, maar wel dat je er goed mee kunt leren omgaan. Het kan weliswaar iemands hersteldoel zijn om geen stemmen meer te horen en bij sommige mensen worden de stemmen in de loop van herstel minder of verdwijnen ze helemaal. Maar andere mensen zijn juist blij met (een aantal van) hun stemmen. Zij zouden niet zonder stemmen willen leven.
Herstellen kan ook betekenen dat de stemmen van belemmerend en vervelend, juist helpend worden. Dan is de relatie die de stemmenhoorder en de stemmen met elkaar hebben veranderd van een negatieve naar een positieve relatie. In de Nederlandse Stemmen Horen Verklaring (zie blz. 78-79) wordt het als volgt benoemd:
‘Herstellen hoeft niet noodzakelijkerwijs te betekenen dat de stemmen moeten verdwijnen. Het gaat vaker om het reduceren van het leed dat samenhangt met de stemmen: om met de stemmen te leren leven, waardoor de stemmenhoorder weer een betekenisvol, functioneel leven kan leiden.’
Twee stijlen van herstel: van de stemmen af en naar de stemmen toe Herstel
betekent voor ieder mens iets anders en dus ook voor iedere stemmenhoorder. Simon McCarthy-Jones en collega’s[228] deden onderzoek naar wat herstel betekent voor stemmenhoorders. Zij vonden twee verschillende stijlen van omgaan met stemmen tijdens herstel: zich naar de stemmen toekeren en van de stemmen afkeren.
Van de stemmen afkeren. Bij de groep stemmenhoorders die zich van de stemmen afkeerde tijdens herstel, kwam er een keerpunt toen ze merkten dat medicatie hielp. Deze groep koos voor een medische benadering; ze zagen stemmen als symptoom van een ziekte. Ze wilden het liefst de ervaringen met stemmen achter zich laten en verder gaan met hun leven.
Figuur 6.1 Stemmen horen en herstel.
Naar de stemmen toekeren. De groep stemmenhoorders die zich naar de stemmen toekeerde, had meer de neiging om zich te verdiepen in wat er aan de hand was. Ze hielden zich vaker actief bezig met de stemmen. Ze waren nieuwsgierig naar wat hun stemmen horen betekende. Ze checkten of hun overtuigingen over de stemmen klopten en probeerden hun relatie met de stemmen te veranderen.
Dezelfde stijlen bij hulpverleners en naasten
Ook bij hulpverleners en naasten zijn deze twee manieren van omgaan met stemmen horen te zien. Zo zijn sommige behandelingen gericht op het stemmen verminderen of om de stemmen zoveel mogelijk te negeren. Voorbeelden hiervan zijn de biologische behandelingen met medicatie, of met elektrische of magnetische stimulatie (rTMS en tDCS) van de hersenen (zie hoofdstuk 8). Andere benaderingen, zoals het Maastrichts Interview met de Stemmenhoorder en Voice Dialogue proberen juist te ontdekken wat de betekenis is van de stemmen in iemands leven. Deze benaderingen keren zich dus naar de stemmen toe.
Sommige familieleden en vrienden vinden de stemmen maar niks. Zij willen het liefst dat het zo snel mogelijk ophoudt. Andere naasten vinden de ervaring juist interessant en zien een mogelijke relatie met nare ervaringen in het leven van de stemmenhoorder of met spiritualiteit.
Gebruik een stijl wanneer en hoe het jou past
Wellicht is een goede benadering om de stijlen als strategieën te zien die je naar behoefte kunt gebruiken. Dan kun je je van de stemmen afkeren als je je wilt concentreren op andere dingen en je naar de stemmen toekeren wanneer jij dat wilt, bijvoorbeeld om ze te onderzoeken en met ze in dialoog te gaan. Ook een combinatie is mogelijk. Bijvoorbeeld wat medicatie gebruiken om de ervaring minder overweldigend te maken en jezelf in staat te stellen om rustig over het (omgaan met) stemmen horen na te denken.
Vijf fasen van stemmen horen en herstel
In onderdeel 5.5 noemden we de vijf fasen van herstel en stemmen horen als de indeling die we in de benadering ‘Omgaan met Stemmen Horen’ gebruiken. Hier werken we ze verder uit. Voor andere mogelijke indelingen, zoals die van Marius Romme en Sandra Escher, en de vier fasen van herstel van Cagne, zie onderdeel 5.5.
De fasen van stemmen horen en herstel verschillen per stem.[229] Het kan bijvoorbeeld gelukt zijn om met een bepaalde stem om te gaan, maar met een andere nog niet. Als je een stemmenhoorder wilt ondersteunen is het goed om dit in kaart te brengen en er rekening mee te houden.
0. Vroege fase
In deze fase begin je net stemmen te horen. Je weet vaak nog niet zo goed
wat je overkomt, wie of wat de stemmen zijn en hoe je daarmee kunt omgaan. Vaak proberen mensen gewoon door te gaan met hun leven. Sommige mensen gaan op zoek naar informatie en steun in hun omgeving, anderen proberen
zelf een manier te vinden om de stemmen te begrijpen en ermee om te gaan. Sommige mensen vinden een goede manier om met de stemmen om te gaan. Anderen beginnen steeds meer last van de stemmen te krijgen. Ze gaan eronder lijden of raken er meer en meer door beperkt in hun doen en laten, zo erg dat het tot een crisis leidt.
1. Overweldigd door stemmen horen
Meestal raken mensen in deze fase in een crisis. Het lukt 10 van de 10 keer niet (meer) om met de stemmen om te gaan. In veel gevallen gaan mensen denken dat de stemmen afkomstig zijn van mensen of andere wezens die veel macht hebben en het slecht met hen voor hebben. In deze fase zijn er vaak heftige emoties, zoals angst, paniek, boosheid of agressiviteit. Ook komt het vaak voor dat mensen erg in de war raken door de stemmen. Sommigen gaan in deze fase denken dat de wereld heel anders in elkaar zit dan altijd gedacht, of dat er complotten zijn tegen hen of tegen de mensheid. Het kan moeilijk zijn om te begrijpen wat wel of niet echt is en wie het wel of niet goed met je voorheeft.
De omgeving heeft in deze fase niet zelden ook moeite om te begrijpen wat er allemaal omgaat in de stemmenhoorder. Vaak weten naasten niet veel over stemmen horen, en ook niet hoe zij goed kunnen omgaan met een stemmen- hoorder die overweldigd is door de stemmen.
In deze fase kunnen stemmenhoorders grote problemen krijgen op andere levensgebieden: niet komen opdagen op je werk of studie, met als gevolg ontslag of het niet halen van je toetsen. Niet meer toekomen aan je hobby’s en passies. Rekeningen niet betalen, met schulden als gevolg. Het huishouden verwaarlozen. Op sociaal gebied kunnen stemmenhoorders zich gaan isoleren van de mensen om zich heen. Er kunnen ruzies en/of misverstanden ontstaan door het stemmen horen. Vaak ontbreekt het aan goede zelfzorg (onregelmatig of niet slapen, weinig en/of ongezond eten, niet wassen en tandenpoetsen, geen schone kleren). Voor sommige mensen is de crisis door het stemmen ho- ren een spirituele crisis. Sommige anderen beschadigen zichzelf of gedragen zich agressief naar anderen. In deze fase komt het soms ook voor dat mensen de neiging hebben om een einde aan hun leven te maken. Ook kunnen er onbedoeld gevaarlijke situaties ontstaan door slechte hygiëne of door impulsieve acties in verwarde toestand.
2. Worstelen met stemmen horen
Na verloop van tijd vind je manieren om met de stemmen om te gaan, maar het blijft nog moeilijk. Dit is de fase van worstelen met de stemmen. Vaak is er nog sprake van veel negatieve gevoelens over de stemmen, zoals angst, boosheid en verdriet. Je worstelt nog met de vragen wie of wat de stemmen zijn, of wat ze van je willen. In deze fase besef je ook dat je leven veranderd is. Dingen die eerder vanzelfsprekend voor je waren, zijn dat nu niet meer. De stemmen kunnen je nog flink belemmeren in je functioneren.
Als je al voor deze fase een crisis hebt meegemaakt is de kans groot dat je inmiddels contact hebt gehad met de psychiatrie, een diagnose hebt gekregen en medicatie krijgt. Misschien heb je een gedwongen of vrijwillige opname achter de rug. De medicatie werkt soms wel, soms ten dele, soms niet. Vaak zijn er bijwerkingen waar je mee moet leren omgaan. Misschien ben je door de problemen met de stemmen waardevolle dingen en mensen in je leven kwijtgeraakt of heeft je werk of studie, je woonsituatie, het contact met mensen om je heen of je identiteit eronder geleden. Zulk verlies kan een rouwproces met zich mee brengen of tot gevoelens van schuld en schaamte leiden. Het weer oppakken van werk of studie is nog moeilijk. Vaak piekeren mensen over de vraag of het ooit nog goed zal komen en zo ja, hoe dan? Dit alles kan somberheid met zich mee brengen. Je zelfvertrouwen heeft vaak een flinke deuk opgelopen.
3. Leven met stemmen horen
In de fase van leven met stemmen horen lukt het je om 6 tot 8 van de 10 keer goed om te gaan met de stemmen. Je hebt geleerd wat jou in de praktijk wel en niet helpt. De emoties zijn in deze fase minder heftig omdat je de stemmen beter hebt leren begrijpen en er beter mee kunt omgaan. Je hebt geleerd om bij jezelf te herkennen wat signalen zijn dat het goed, minder goed en slecht gaat. Of je hebt ontdekt in welke situaties je meer of minder stemmen gaat horen, de stemmen positiever of negatiever worden en in welke situaties je sterk in je schoenen staat of je juist kwetsbaar voelt ten opzichte van de stemmen.
Je hebt je een aantal goede copingvaardigheden eigengemaakt die je kunt inzetten als je stemmen hoort of meer last krijgt van de stemmen. Daarnaast heb je goede steun en hulpmiddelen gevonden.
In deze fase begrijp je dat stemmen horen een persoonlijke ervaring is en is
je relatie met de stemmen vaak veranderd. De stemmen lijken minder machtig en kwaadwillend. Bij sommige mensen ontstaat er een soort vriendschap of samenwerking met de stemmen, in plaats van een strijd. In deze fase hebben mensen vaak geaccepteerd dat ze stemmenhoorder zijn en dat dit niet betekent dat je niets meer kunt. Doordat de problemen met de stemmen minder zijn geworden, ontstaat er ruimte om met andere dingen in het leven aan de slag te gaan. Bijvoorbeeld om bepaalde problemen op te lossen, zoals je huishouden en financiën op orde krijgen. Maar ook ruimte voor leuke dingen doen en aan de slag gaan met hobby’s, studie of werk.
4. Leven voorbij de problemen met stemmen horen
Op een gegeven moment lukt het 9 of 10 van de 10 keer om met de stemmen om te gaan. Het is een tweede natuur geworden, iets wat bij je hoort en je geen moeite meer kost. In die zin is de bijzondere ervaring van het stemmen horen voor jou iets normaals geworden. Vaak heb je in deze fase mensen gevonden met wie je open over de stemmen kunt praten. Bij sommige mensen zijn de stemmen minder geworden of helemaal verdwenen. Bij anderen zijn de stemmen vriendelijk geworden en een verrijking in plaats van een last of ze zijn niet veranderd. In elk geval vormen de stemmen geen probleem meer voor je. Je hebt je leven zo kunnen inrichten dat je aan de dingen toekomt die jij waardevol vindt.
In deze fase herken je snel wanneer het wat minder met je gaat en weet je wat je moet doen om je weer beter te voelen. Je hebt een manier gevonden om het stemmen horen voor jezelf te begrijpen en de stemmen een plek te geven in je leven en in je wereldbeeld. Voor veel mensen hebben de stemmen een functie gekregen, bijvoorbeeld als een boodschapper die iets te waardevols te vertellen heeft over wat er op dat moment in hun leven speelt.
6.2 Ervaringskennis opbouwen
Leren wat jou wel en niet helpt
Hoe herstel je van problemen met stemmen horen? Sommige dingen kun je van anderen of uit een boekje leren, maar over herstellen leer je vooral van je eigen ervaringen. Wat helpt jou wel en wat helpt jou niet? Welke steun heb je daarbij van anderen nodig?
De kennis die je zo opbouwt heet (persoonlijke) ervaringskennis. Door met andere stemmenhoorders ervaringen uit te wisselen kun je gezamenlijke ervaringskennis opbouwen (collectieve ervaringskennis).[230] Zo leer je met en van elkaar. Soms vind je herkenning bij elkaar; sommige dingen die anderen helpen, blijken jou ook te helpen. Soms kom je op goede ideeën en inzichten door de ervaringskennis van anderen. Of je ontdekt dat wat een ander wel helpt, bij jou juist averechts werkt.
Lezen over stemmen horen en herstel kan helpen je ervaringskennis te vergroten, net als het gebruiken van allerlei hulpmiddelen, zoals een signaleringsplan (zie onderdeel 5.6 en 6.3), de WRAP (zie de onderdelen 5.6 en
6.3), het G-schema of het Maastrichts Interview (voor beide de onderdelen 4.4 en 8.6). Zo kun je je ervaringskennis uitbouwen (zie figuur 5.2 op blz. 135).
Een andere manier om te leren van ervaringskennis van anderen is om ervarings- en herstelverhalen van andere stemmenhoorders te lezen of ernaar luisteren. Op www.omgaanmetstemmenhoren.nl staat een overzicht van herstelverhalen die elders gepubliceerd zijn.
Lessen uit herstelverhalen van stemmenhoorders
Marius Romme en collega’s publiceerden een boek met 50 herstelverhalen
van stemmenhoorders.[231] Uit de verhalen bleek dat sommige situaties helpend waren bij herstel, terwijl andere situaties juist herstel belemmerden. Deze punten zijn samengevat in het kader op blz. 159.
Je kunt zeggen dat een helpende benadering gericht is op acceptatie van zowel de stemmenhoorder als persoon, als op acceptatie van de stemmen en de gevoelens die met de stemmen gepaard gaan. Hoop houden en eigen regie blijken heel belangrijk. Eigen regie tegenover de stemmen en ook bij het zelf vormgeven van je leven.
Uit de 50 herstelverhalen bleek dat de diagnose schizofrenie, de bijbehorende behandeling in de psychiatrie en het stigma op stemmen horen vaak niet behulpzaam waren bij het leren omgaan met stemmen. Wat uit de herstelverhalen wel en niet behulpzaam bleek, komt overeen met de herstelbevorderende en herstelbelemmerende zaken die we in hoofdstuk 5 hebben besproken.
Ervaringskennis opbouwen en benutten
Door helder te krijgen wat jou wel en niet helpt, leg je de basis voor het goed leren omgaan met stemmen horen. Je kunt leren van elke ervaring, of die nou prettig of vervelend is.
De eerste stap: je ervaringen beter leren kennen
Om helder te krijgen wat jou helpt of niet helpt met omgaan met de stemmen, moet je je ervaringen goed leren kennen. Dit kun je doen door je ervaringen
in kaart te brengen (zie hoofdstuk 4): de vorm van de stemmen (hoe veel, hoe vaak, hoe lang, hoe luid), de inhoud van de stemmen (wat de stemmen zeggen), de invloed (positieve en negatieve invloed, directe en indirecte invloed) op verschillende levensgebieden. Als je dit eenmaal hebt gedaan heb je een behoorlijk goede indruk van hoe de stemmen in jouw leven een rol spelen.
Patronen herkennen in het stemmen horen
Om erachter te komen wat jou wel en niet helpt bij stemmen horen is het goed om vervolgens te kijken wanneer je meer en wanneer minder last hebt van de stemmen.
Zaken die helpen bij herstel of juist in de weg staan[232]
Wat helpt bij stemmen horen?
-Mensen ontmoeten die belangstelling hebben voor de stemmenhoorder als persoon.
-Mensen die hoop geven door een uitweg te tonen en de ervaring te normaliseren.
-Mensen ontmoeten die de stemmen als werkelijke ervaring accepteren.
-Door als stemmenhoorder geaccepteerd te worden door anderen, maar ook door zichzelf als stemmenhoorder te accepteren.
-Actief geïnteresseerd raken in de ervaring van het stemmen horen.
-De stemmen als iets persoonlijks herkennen en eigenaar worden van de stemmen.
-Het machtsevenwicht veranderen tussen jezelf en de stemmen.
-Keuzes maken.
-De relatie met de stemmen veranderen.
-De eigen emoties herkennen en aanvaarden.
Wat helpt niet bij stemmen horen?
-Stemmen horen gelijk stellen aan de diagnose schizofrenie.
-Negatieve gevolgen van opname in een psychiatrisch ziekenhuis.
-Boodschap ‘geen hoop’ en ‘levenslange ziekte’.
-Uitgangspunt van passief slachtoffer van pathologie (ziekte), geen stimulans voor zelfhulp.
-De dominantie van de diagnose schizofrenie, met voorbijgaan aan alle andere problemen.
-‘Schizofrenie’ als levenslang etiket.
-Geen interesse in de stemmen of wat aan die ervaring ten grondslag ligt.
-Niet in staat zijn de eigen ervaring van mensen te accepteren.
-Als medicatie niet het verwachte resultaat heeft, dan ook niets anders aanbieden.
-Medicatie die leidt tot sociale desintegratie.
-Het ziekteconcept doet de relatie tussen de stemmenhoorder en de hulpverlener te niet.
-Het maatschappelijk uitdragen van de gedachte dat stemmenhoren een teken van gekte is.
-Moeilijkheden met sociale acceptatie die het gevolg zijn van de diagnose schizofrenie.
…………………………..
Stel je hebt een tijd minder last van stemmen, hoe komt dat dan? Wat heeft jou geholpen dat je minder last hebt? Wellicht heb je een paar nachten goed geslapen, heb je enkele goede gesprekken gehad met mensen die je accepteren zoals je bent of ben je actief bezig geweest met leuke, zinvolle en/of nuttige dingen. Misschien hebben die omstandigheden ervoor gezorgd dat je minder last hebt van stemmen.
Andersom, als je bijvoorbeeld een tijd veel last hebt van de stemmen, kun je nagaan wat er de afgelopen tijd jou niet heeft geholpen. Had je te veel stress of heb je weinig geslapen? Ben je veel alleen geweest of heb je weinig anders gedaan dan bezig zijn met de stemmen? Mogelijk werkte zoiets bij jou ave- rechts in je omgaan met stemmen horen.
Het kan helpen om de stemmen te registreren en/of een stemmendagboek
bij te houden. Je kunt bijvoorbeeld bijhouden welke stemmen je hebt gehoord, of er meer of minder, wat ze hebben gezegd, of ze wel of niet vriendelijk
waren en hoe dat was voor jou. Maar ook wat de omstandigheden waren, en welke dingen je toen mogelijk hielpen om ermee om te gaan of juist niet. Zo kun je je zelf helpen om patronen te herkennen in jouw stemmen horen.
Ervaringskennis is persoonlijk
Omdat wat wel of niet helpt per stemmenhoorder verschilt en wat de een helpt bij de ander juist averechts kan werken, is ervaringskennis opbouwen iets heel persoonlijks. Bij de ene stemmenhoorder kan het helpen om naar keiharde metalmuziek te luisteren, terwijl een andere stemmenhoorder daarvan helemaal overstuur raakt. Of iets wat voor iemand in de ene situatie wel werkt, kan bij hem of haar in een andere situatie juist niet helpen.
Er zijn geen simpele ‘one size fits all’ oplossingen die voor iedereen onder alle omstandigheden werken. Het beste advies is om als stemmenhoorder goed bij jezelf te blijven en in iedere situatie te kijken hoe het met je gaat, waar je behoefte aan hebt en wat je nu wel of niet kan helpen.
Tijd en aandacht: oefening baart kunst!
Ervaringskennis opbouwen en benutten gaat niet vanzelf. Het is nodig om er vaak, het liefst dagelijks, mee bezig te zijn. Het kan een tijd duren voor je door hebt welke dingen nu wel en niet helpen. Ook is het goed om verschillende manieren van omgaan met stemmen horen uit te proberen om te kijken welke jou het beste past.
Als je eenmaal door hebt dat iets helpt, is de volgende stap om dit consequent in de praktijk te brengen en van die manier van omgaan met de stemmen een gezonde gewoonte te maken. Dat vraagt tijd en aandacht. Net als het afleren van ‘slechte’ gewoontes, van dingen die niet helpen, gaat het niet vanzelf. Maar … oefening baart kunst! Je hebt er discipline en doorzettingsvermogen voor nodig. Vergelijk het met een instrument leren spelen of conditie opbouwen als je een tijd niet gesport hebt. Het gaat niet vanzelf en kan in het begin zwaar zijn, maar door veel te oefenen bereik je je doel. Zo is het ook met leren omgaan met stemmen horen. Er wordt wel gezegd dat als je 10.000 uur actief bezig bent met een bepaald onderwerp, je op dat gebied expert
bent. Dat staat gelijk aan een vierjarige voltijdopleiding. Ik denk dat als je
10.000 uur actief bezig bent met leren wat jou wel en niet helpt bij het omgaan met stemmen horen en dat in de praktijk te brengen, je een expert bent in het zelf goed omgaan met stemmen horen.
In kaart brengen van ervaringskennis
Je kunt gemakkelijk zelf of samen met een naaste of hulpverlener, je ervaringskennis in kaart brengen door simpelweg twee lijstjes te maken: één lijstje over wat jou wel helpt als je stemmen hoort en een lijstje over wat dan niet helpt. Als je dit regelmatig doet, wordt het steeds duidelijker wat je kunt doen om goed om te gaan met de stemmen.
Hulpmiddelen die bij verschillende vormen van hulpverlening worden gebruikt kunnen helpen om ervaringskennis op te bouwen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan het signaleringsplan, de WRAP, het Maastrichts Interview en het G- schema van de cognitieve gedragstherapie (zie ook onderdeel 4.4, 5.6 en 6.3).
Triggers, signalen en copingvaardigheden
Een goede manier om te leren van je ervaringen is nagaan waaraan je zelf kunt herkennen hoe het eigenlijk met je gaat. Welke tekens of signalen geven aan dat het goed, minder goed, slecht of heel slecht met je gaat? Daarnaast kun je leren wat bij jou triggers zijn: welke situaties zorgen ervoor dat je meer of negatievere stemmen gaat horen of er meer last van hebt? Signalen en triggers behandelen we in onderdeel 6.3. De dingen die je vervolgens kunt doen om met de stemmen om te gaan door bewust te reageren op signalen en triggers, heten copingvaardigheden. Die komen aan de orde in 6.4. Signalen en triggers zijn zaken die je goed kunt verwerken in het signaleringsplan en
de WRAP.
6.3 Signalen en triggers
Signalen: tekens die aangeven hoe het met je gaat
De signalen die hier bedoeld worden zijn tekens dat het goed of juist minder
goed met je gaat. Bij stemmen horen zijn de signalen tekens dat je minder of meer last hebt van stemmen. Sommige signalen gebeuren vanbinnen en kun je alleen zelf opmerken. Bijvoorbeeld dat je steeds banger wordt en het de kant van paniek op gaat. Andere signalen kunnen anderen ook opmerken, bijvoorbeeld dat je steeds harder tegen de stemmen aan het praten bent en het richting schreeuwen gaat. Voor jezelf, voor naasten en voor hulpverleners is het handig om te weten wat die signalen zijn, zodat jij en/of anderen actie kunnen ondernemen om ervoor te zorgen dat het goed blijft gaan of als het minder of niet goed met je gaat, het weer beter wordt.
Signalen leren herkennen is een belangrijke vorm van ervaringskennis opbouwen. Een signaal dat het goed met je gaat, is een teken dat er blijkbaar dingen in je leven zijn die helpend zijn. Als er signalen zijn dat het minder goed gaat, zijn er blijkbaar dingen in je leven die niet helpend zijn. Als je dat voor jezelf duidelijk hebt, kun je er rekening mee houden.
Hulpmiddelen: signaleringsplan en WRAP
Bij onze RIBW werken we veel met signaleringsplannen en met de WRAP (Wellness Recovery Action Plan) om signalen in kaart te brengen. Zie voor een beschrijving 4.4.
Verschillende signalen in verschillende situaties
Tabel 6.1 geeft een voorbeeld van een signaleringsplan.[233] Bij een signaleringsplan worden de verschillende situaties vaak met een kleur aangeduid. Vaak wordt er een vergelijking gemaakt met een stoplicht. Van groen (het gaat goed met me), via geel (het gaat niet zo goed met me) en oranje (het gaat slecht met me) tot rood (het is crisis). Dat maakt het makkelijk om er over te praten. In een herstelproces betekent groen namelijk vaak ook ‘doorgaan’, oranje ‘remmen’ en rood ‘stoppen’. Je kunt dit ook visualiseren met emoticons: een smiley als het goed gaat en een rood ongelukkig gezichtje als het crisis is. Het gebruiken van kleuren en emoticons kan helpen wanneer de stemmenhoorder het moeilijk vindt om bij zichzelf te herkennen hoe het gaat of om dit te uiten.
Signalen bij stemmen horen
Bij de Steunpunten Stemmen Horen zijn signalen regelmatig onderwerp van gesprek. Voorbeelden van signalen in de verschillende situaties zijn:
‘Het gaat goed’.
Het lukt om met stemmen om te gaan. Stemmen zijn afwezig of op de achtergrond. Stemmen zijn vaker neutraal of positief. Weinig of geen negatieve gevoelens of gedachten met betrekking tot de stemmen. Het dagelijks leven gaat goed: een goede nachtrust, voldoende en gezond eten en goede hygiëne. Afspraken worden nagekomen, zaken op tijd geregeld en het huishouden bijgehouden. Je doet regelmatig leuke dingen.
‘Het gaat niet zo goed’.
Het is af en toe moeilijker met de stemmen om te gaan. Stemmen komen vaker op de voorgrond, worden negatiever, of leiden vaker of meer af. De stemmenhoorder praat af en toe hardop tegen de stemmen. Af en toe duiken stress en negatieve gevoelens op, zoals angst en boosheid. Door de stemmen soms anders gaan denken over jezelf en anderen, bijvoorbeeld vaker neerslachtig of achterdochtig denken. In het dagelijks leven lukken sommige dingen minder goed of kosten meer moeite, zoals alle afspraken nakomen.
‘Het gaat slecht’.
De stemmen zijn veel op de voorgrond en zeggen vervelende dingen. Het is moeilijker om de ‘normale’ werkelijkheid en de wereld van de stemmen uit elkaar te houden. Vaker hardop praten of schreeuwen tegen de stemmen. Het lukt niet of nauwelijks om met de stemmen om te gaan. Veel stress en negatieve gevoelens, zoals angst, boosheid, achterdocht en neerslachtigheid. Veel dingen in het dagelijks leven lukken niet of kosten veel moeite, bijvoorbeeld afspraken nakomen, zelfzorg en huishouden. Jezelf terugtrekken. Moeite met slapen. Onverstandig omgaan met alcohol, drugs of medicatie. Vaker misverstanden of ruzies met andere mensen. Impulsieve
acties die voor anderen vreemd overkomen.
| Situatie | Signaal | Actie/coping |
| Goed | Waaraan kun je dat merken? Waaraan kunnen anderen dat merken? | Wat kun je zelf doen?
Wat kunnen anderen doen? |
| Niet zo goed | Waaraan kun je dat merken? Waaraan kunnen anderen dat merken? | Wat kun je zelf doen?
Wat kunnen anderen doen? |
| Slecht | Waaraan kun je dat merken? Waaraan kunnen anderen dat merken? | Wat kun je zelf doen?
Wat kunnen anderen doen? |
| Crisis | Waaraan kun je dat merken? Waaraan kunnen anderen dat merken? | Wat kun je zelf doen?
Wat kunnen anderen doen? |
Tabel 6.1 Signalen in verschillende situaties (signaleringsplan).
‘Het is crisis’.
Het lukt helemaal niet meer om met de stemmen om te gaan. Het dagelijks leven is ontwricht. Er zijn problemen op meerdere of alle levensgebieden. Slechte zelfzorg. Dingen denken over jezelf of anderen die niet kloppen. Torenhoge emoties: angst is paniek geworden en boosheid woede. Veel lichamelijke spanningen en moeite met slapen. In sommige gevallen ontstaan er gevaarlijke situaties.
Triggers: situaties die een reactie bij je oproepen
Een trigger betekent letterlijk de ‘trekker’ van een pistool. Het wordt hier gebruikt voor een gebeurtenis die min of meer automatisch een bepaalde reactie oproept, bijvoorbeeld een gebeurtenis die iemand van streek maakt, omdat die doet denken een nare ervaring van vroeger. Daarvoor wordt in het Nederlands ook wel ‘uitlokkende situatie’ gebruikt. Zo kan het gebeuren dat je je na een trigger ineens naar voelt zonder dat je weet waar dat gevoel vandaan komt. Erachter komen dat je nare gevoel is getriggerd door iets kan helpen te begrijpen waarom je je ineens zo slecht ging voelen. Als je eenmaal bewust bent van wat jouw triggers zijn kun je er rekening mee gaan houden en word je niet meer overvallen door je automatische reactie erop. Leren wat jouw triggers zijn en hoe je ermee om kunt gaan is dan ook een belangrijke vorm van ervaringskennis.
Triggers bij stemmen horen
Bij stemmen horen is een trigger een situatie die ervoor zorgt dat de stemmen reageren, terwijl er daarvoor geen stemmen waren. Ook kan het zijn dat de stemmen bijvoorbeeld na een trigger negatiever worden, dat er meer stemmen beginnen te praten of dat de stemmen luider worden. Veel stemmenhoorders merken bijvoorbeeld dat ze in stressvolle situaties meer en negatievere stemmen gaan horen.
Van alles kan een trigger zijn voor stemmen. Dingen die om je heen gebeuren, voorwerpen, bepaalde plekken en tijdstippen, maar ook bepaalde gedachtes, gevoelens en herinneringen. Bij mensen die nare dingen hebben meegemaakt, zijn situaties die herinneren aan die vervelende dingen vaak triggers om allerlei stemmen te gaan horen die met die nare situaties van vroeger te maken hebben. Bijvoorbeeld de plek waar die dingen gebeurden, het tijdstip van de dag of van het jaar, mensen die lijken op degenen die betrokken waren bij het incident of die dezelfde naam hebben.
Rekening houden met triggers
Als je bijvoorbeeld eenmaal weet dat een drukke trein of bus zorgt dat je meer last krijgt van de stemmen, kun je kijken of je een rustige stiltecoupé kunt vinden of buiten de spits kunt reizen. Je kunt ook van tevoren tijd nemen om je mentaal voor te bereiden op de rit, tijdens de rit een copingvaardigheid inzetten zoals muziek luisteren en na de reis de tijd nemen om ervan bij te komen.
Triggers in kaart brengen
Wie of wat stemmen bij iemand triggert, is bij iedere stemmenhoorder weer anders. Het is daarom goed om de triggers in kaart te brengen. Bij veel ge- specialiseerde vormen van ondersteuning bij stemmen horen gebeurt dit standaard. Bij de benadering ‘Omgaan met Stemmen Horen’ kijken we naar de volgende situaties: bepaalde plekken, tijdstippen, activiteiten, gezondheid, sociale situaties, gevoelens en gedachten.
Veelvoorkomende triggers
Triggers zijn bij de Steunpunten Stemmen Horen regelmatig onderwerp van gesprek. Over het algemeen blijken stressvolle situaties de meest beruchte trigger te zijn. Voorbeelden van situaties waarbij mensen meer of negatievere stemmen gaan horen zijn: situaties die herinneren aan nare (traumatische) gebeurtenissen, plekken waar het druk is met veel onbekende mensen, een conflict met een naaste (familielid, vriend, collega of buur), problemen met geld of instanties, vermoeidheid of slaapgebrek, lichamelijke ziekte, gevoelens die iemand moeilijk of spannend vindt (bijvoorbeeld angst, verdriet, argwaan, boosheid, eenzaamheid, romantische of seksuele gevoelens), alcohol
of drugs, negatieve gedachten (over zichzelf of anderen), je zorgen maken en piekeren.
Triggers als aanwijzing voor een onderliggend probleem
Sommige benaderingen, zoals de Maastrichtse benadering, gaan ervan uit dat er bij stemmen horen een onderliggend probleem kan zijn waar de stemmen mee te maken hebben. Triggers kunnen een aanwijzing zijn voor zo’n probleem. Ik kan bijvoorbeeld bij mezelf merken dat als ik weinig zelfvertrouwen heb, ik vaker negatieve stemmen ervaar. Als ik vol zelfvertrouwen ben hoor ik nauwelijks stemmen en als ik ze hoor zijn ze vaak prettig. Stemmen horen heeft voor mij dus te maken met mijn zelfvertrouwen. Door mijn zelfvertrouwen te ontwikkelen, heb ik minder last van stemmen. In hoofdstuk 7 gaan we dieper in op mogelijke onderliggende problemen. Dit heeft namelijk te maken met betekenisgeving: hoe interpreteer ik de stemmen?
6.4 Coping bij stemmen horen
Coping is Engels voor ‘met iets omgaan’. In de psychologie betekent coping
‘een opzettelijke reactie op een bron van stress, met als doel stress te verminderen’. Bij stemmen horen bedoelen we met coping, de dingen je bewust doet om met stemmen om te gaan. Een bepaalde aanpak om met stemmen horen om te gaan, wordt ‘copingstrategie’ genoemd.
Er zijn verschillende manieren om het omgaan met stemmen horen in te delen. Zo kun je gezonde en ongezonde manieren met stemmen omgaan. Sommige vormen van coping verminderen het stemmen horen, terwijl andere vormen helpen om de stemmen beter te leren begrijpen en ermee om te gaan. Omdat stemmen opgeroepen kunnen worden door emoties en de stemmen ook (soms heftige) emoties kunnen oproepen, is leren omgaan met stemmen vaak ook een kwestie van (goed) leren omgaan met emoties.
Gezonde en ongezonde coping
Er zijn gezonde manieren van met stemmen horen omgaan (zoals vanbinnen praten met stemmen of je aandacht richten op anderen dingen) en manieren die je ongezond zou kunnen noemen (zoals zelfbeschadiging, hongeren en onverstandig gebruik van medicijnen, drank of drugs). Sommige manieren van ongezonde manieren van coping kunnen soms wel degelijk (tijdelijk) effectief zijn in het verminderen van de last die van de stemmen wordt ervaren. Sommige mensen snijden zichzelf bijvoorbeeld om niet de psychische pijn door het stemmen horen te hoeven voelen. Andere mensen gebruiken alcohol om minder last te hebben van de stemmen. Dit soort ongezonde manieren van coping kunnen op de korte termijn misschien helpen, maar op de lange termijn zijn
ze meestal niet herstelbevorderend, omdat het probleem uiteindelijk alleen verschuift of verergert en er geen duurzame oplossing wordt gevonden.
Coping ‘van de stemmen af’ en ‘naar de stemmen toe’
Sommige copingstrategieën kunnen ervoor zorgen dat de stemmen naar de achtergrond gaan of (tijdelijk) helemaal weg zijn. Voorbeelden hiervan zijn al je aandacht op andere dingen richten. Met name aandachtig dingen doen met taal of geluid, bijvoorbeeld (muziek) luisteren, met iemand praten of lezen. Antipsychotica nemen of andere medicatie gebruiken kan voor mensen ook een vorm van coping zijn waardoor de stemmen minder worden.
Andere copingstrategieën helpen je om beter met de stemmen om te gaan als ze er zijn en ze beter te leren begrijpen. Voorbeelden hiervan zijn over de stemmen nadenken, naar de stemmen luisteren, met de stemmen praten of een stemmendagboek bijhouden. Dit onderscheid lijkt sterk op de verschillende
stijlen van herstel die we bij stemmen hebben onderscheiden (zie 6.1): je van de stemmen afkeren of juist ernaar toe.
Op stemmen gerichte en op emoties gerichte coping
Een andere indeling is coping gericht op de stemmen zelf en coping gericht op de emoties die de stemmen teweegbrengen. Als je heel bang bent voor de stemmen, is het een goed idee om los van het stemmen horen goed te leren omgaan met angst. Als je dat eenmaal goed kunt, lukt het waarschijnlijk al een stuk beter om met de stemmen om te gaan.
Herstelbevorderende coping
Er zijn nog meer indelingen van vormen van coping mogelijk. Wat het om gaat, is zelf te bekijken en uit te proberen welke vormen jou wel helpen bij je herstel en welke niet.
Bronnen van kracht en steun op alle levensgebieden benutten. Op alle levensgebieden kunnen zich dingen voordoen die kunnen helpen bij het omgaan met stemmen horen of dingen dit juist moeilijk maken. Als je een begin wilt maken met leren omgaan met stemmen horen kan het een goed idee zijn om per levensgebied te bekijken wat voor jou bronnen van kracht, inspiratie en steun zijn. Daar kun je bij je herstel op vertrouwen en opbouwen. Een manier om dit te doen is met behulp van de krachteninventarisatie van de strengths-methode (zie onderdeel 5.6).
Draagkracht vergroten en draaglast verkleinen. Goede manieren van omgaan met stemmen horen (coping) vinden en inzetten kan ertoe leiden dat je steeds minder last hebt van je stemmen en dat je steeds meer op eigen kracht met stemmen horen kunt leren omgaan. Goede coping zorgt er dus voor dat je stukje bij beetje je draagkracht vergroot, zodat je meer dingen kunt doen. Tegelijkertijd kan goede coping ervoor zorgen dat je minder of minder vaak stemmen hoort, dat ze minder op luid of op de voorgrond zijn of dat de stem- men positiever worden. Zo kan goede coping ook je draaglast verminderen.
In onderdeel 4.4 bespraken we hoe je de invloed van de stemmen in kaart kunt brengen. We keken naar hoe de stemmen een negatieve, neutrale of positieve invloed konden hebben en de invloed zowel direct als indirect kon zijn. Een manier om met stemmen horen om te gaan is door te bekijken hoe je de negatieve invloed van de stemmen kunt verminderen en de positieve invloed kunt vergroten. Daardoor wordt je draagkracht groter en je draaglast kleiner.
Draagkracht versterken
We zagen in 4.4 we hoe de stemmen directe invloed op je waarneming, je aandacht, je gevoelens, je geheugen, je denken en je overtuigingen over jezelf, anderen en de wereld kunnen hebben. Door deze dingen in jezelf sterker te maken, kan de negatieve invloed van de stemmen verminderen. Met andere woorden, je kunt ‘geestelijke conditie’ opbouwen en mentale vaardigheden (skills) trainen. Hieronder bespreken we hoe je dit kunt doen.
Waarnemingskills
Een manier om waarneming, in dit geval het gehoor, te verbeteren is door naar aangename geluiden te luisteren, bijvoorbeeld naar mooie muziek en prettige (natuur)geluiden. Aandachtig naar muziek luisteren werkt beter dan met een half oor naar de radio luisteren. Zo stimuleer je je gehoor op een prettige manier en is er minder plek voor de stemmen. Af en toe stilte opzoeken kan helpen om tot rust te komen, maar te lange tijd in stilte doorbrengen kan juist ruimte geven aan de stemmen om op de voorgrond te komen.
Om te checken of je met echte stemgeluiden uit de omgeving of stemmen
die er alleen in jouw beleving zijn, kun je realitychecks doen (zie 6.5). Je kunt aan andere mensen vragen of zij het geluid ook horen of proberen het geluid op te nemen en later weer af te spelen.
Voor slechthorende mensen kan het helpen om hun gehoorapparaat goed af te laten stellen en te blijven gebruiken, ook al wordt het op dat moment niet actief voor het voeren van een gesprek of voor tv kijken of radio luisteren gebruikt. De tijd dat je het niet gebruikt kan de stemmen naar de voorgrond brengen.
Skills rond aandacht richten
Als de stemmen je steeds afleiden, kun je je aandachtskills verbeteren. Het gaat dan om je vermogen om op iets te focussen, andere dingen uit te blokken of voorbij te laten gaan. Je kunt dat trainen door dingen te gaan doen waarbij je goed moet opletten of door aandachtsoefeningen te doen. Door veel te oefenen wordt je concentratievermogen steeds beter. Het wordt dan een keuze of
je wel of geen aandacht geeft aan een stem. Als je eenmaal je aandachtvaardigheden getraind hebt, hebben de stemmen veel minder invloed en ervaar je meer controle. Doordat de stemmen je minder beperken krijg je ruimte om aan de slag te gaan met dingen die je eerder niet kon doen door de stemmen.
Skills in omgaan met emoties
Als stemmen veel stress en negatieve emoties bij je oproepen kun je je richten op verbetering van je emotionele skills: aan de ene kant het creëren van emotionele rust, aan de andere kant het actief opdoen van positieve emoties. Als je heel bang bent voor de stemmen, kun je kijken hoe je kunt leren om jezelf gerust te (laten) stellen en moed in kunt (laten) praten. Naarmate je minder snel bang wordt en je zelfvertrouwen toeneemt, zullen de stemmen je steeds
minder vaak bang kunnen maken. Als je eenmaal niet meer (zo) bang bent voor stemmen, ben je waarschijnlijk ook minder bang om allerlei andere dingen aan te pakken.
Skills rond het geheugen
Als stemmen een negatieve invloed hebben op je geheugen – je hebt bijvoorbeeld moeite om dingen te onthouden of herinneringen op te halen – kun
je werken aan de verbetering van geheugenskills. Je kunt werken met to do lijstjes en een agenda, of gaan oefenen met dingen uit je hoofd leren, zoals teksten van je favoriete liedjes, namen van kennissen of telefoonnummers die je vaak gebruikt. Of begin een vreemde taal te leren.
Als je merkt dat je je door de stemmen ervaringen van vroeger niet goed kunt herinneren, kun je misschien de gaten opvullen door het er met mensen uit die tijd over te hebben. Bij de cursus ‘Omgaan met Stemmen Horen’ maken we gebruik van een tijdlijn. Daarop kun je per jaar op alle levensgebieden invullen hoe je leven er op dat moment uitzag. Je kunt beginnen met de dingen die je nog wel weet of kunt beredeneren, zoals de momenten dat je verhuisde of van school veranderde. Als je een tijdje bezig bent, merk je dat je de gaten steeds meer kunt opvullen.
Skills rond het denken
Als je merkt dat je door de stemmen de draad van je gedachten snel kwijtraakt, of bang bent dat de stemmen reageren op gedachten, kun je bekijken hoe je je denkskills kunt versterken. Dit kan op allerlei manieren. Als je op zoek gaat naar een activiteit waarbij je goed moet nadenken, kies je het beste een activiteit waarin je plezier hebt, die wel een uitdaging is maar niet te moeilijk. Dan blijft het leuk en raak je niet ontmoedigd. Je kunt bijvoorbeeld kiezen voor spelletjes of puzzels, waarbij je steeds moeilijkere versies kunt kiezen, naarmate je er beter in wordt. Andere voorbeelden zijn reken- of wis- kundesommen doen, teksten lezen, wat moeilijkere huishoudelijke klusjes of hobby’s zoals muziek maken. Behalve dat de stemmen tijdens dit soort activiteiten minder kunnen worden, levert het vaak een goed gevoel op. Je ontwikkelt jezelf en je zelfvertrouwen neemt toe.
Positief zelfbeeld versterken
Als stemmen zeggen dat je niets waard bent en je ze zelf (voor een deel) gelijk geeft, hebben de stemmen een negatieve invloed op je zelfbeeld. Je kunt dan nagaan hoe je positiever over jezelf kunt gaan denken. Bijvoorbeeld door vriendelijk voor jezelf te zijn, te kijken naar de kwaliteiten je hebt en de dingen die wel goed gaan. Een krachtenmatrix maken volgens het strengths-model kan een goed hulpmiddel zijn (zie 5.6). Interessant genoeg merken stemmenhoorders soms dat de stemmen vriendelijk worden, als je zelf vriendelijk wordt voor jezelf. Het nieuwe zelfvertrouwen kan helpen om op andere gebieden van het leven dingen aan te gaan.
Door het stigma op stemmen horen kan je zelfbeeld ook flinke deuken krijgen. Het kan helpen om op zoek te gaan naar positieve manieren om naar stemmenhoorders te kijken, bijvoorbeeld door je te verdiepen in bekende stemmenhoorders of contact te zoeken met ervaringsdeskundige stemmenhoorders uit de stemmenhoorbeweging.
Mensen opnieuw leren vertrouwen
Als je door de stemmen heel achterdochtig bent geworden en de mensen om je heen steeds minder vertrouwt, hebben de stemmen een negatieve invloed op je vertrouwen in de medemens. Misschien kun je die negatieve invloed verminderen door mensen op te zoeken die je wel vertrouwt. Ervaren dat er mensen zijn die jou wel accepteren en waarderen en hun afspraken nakomen kan helpen om het wantrouwen veroorzaakt door de stemmen te verminderen. Die ervaring kan enorm helpen om weer goede contacten op te bouwen en zonder problemen boodschappen te doen, uit te gaan of een studie of (vrijwilligers)werk (weer) op te pakken.
De wereld (her)ontdekken
Stemmen kunnen je hele wereld binnenstebuiten en op z’n kop zetten. Als je door de stemmen bent gaan denken dat de wereld heel anders in elkaar zit en jou dat beangstigt of verwart, kun je op zoek gaan naar situaties of plaatsen die je juist een vertrouwd gevoel geven. Plekken waar de dingen niet anders lijken te zijn dan ze zijn. Het opzoeken van mensen en plekken waar je je op je gemak voelt en daar simpele, dagelijkse activiteiten ondernemen kan enorm helpen om je weer enigszins ‘normaal’ te voelen.
Een andere optie is om je te verdiepen in hoe de wereld in elkaar zit. Bijvoorbeeld in de manier waarop de wetenschap of filosofie de wereld bekijkt, of in de kijk op de wereld van de spiritualiteit. Documentaires kijken, Wikipedia of andere informatieve websites lezen kan ook helpen meer dingen over de wereld te weten te komen. Blijf wel opletten: er is tegenwoordig veel informatie op internet te vinden die (gedeeltelijk) niet klopt. Het kan helpen om een selectie te maken van bronnen die jij vertrouwt en eventueel advies te vragen aan deskundigen over waar je goede informatie kunt vinden.
Gezonde geest in een gezond lichaam
Als het stemmen horen direct of indirect je lichamelijke gezondheid heeft aangetast, kun je aan de slag gaan met goed voor jezelf te zorgen. Gezond, fit en uitgerust sta je sterker in je schoenen ten opzichte van de stemmen. Soms verminderen de stemmen of worden ze vriendelijker als je goed voor jezelf zorgt. Zorgen voor goede en voldoende voeding, nachtrust, hygiëne en beweging. Daardoor krijg je ook meer energie om andere dingen in je leven op te pakken.
Effectief de last van stemmen verminderen
Uit onderzoek blijkt dat sommige manieren van omgaan met stemmen effectiever zijn dan anderen. Zo blijken aandachtig leuke en zinvolle dingen doen en dingen doen die zorgen voor emotionele en lichamelijke rust effectief te zijn, in de zin dat de stemmen dan minder worden.[234] Een gezonde balans tussen inspanning en ontspanning lijkt helpend te zijn.
Aandachtig leuke en zinvolle dingen doen
Aandachtig leuke en zinvolle dingen kun je doen met je lichaam en met je hoofd. Voorbeelden hiervan zijn: hobby’s, werk, muziek luisteren, denken en een goed gesprek met iemand voeren. Van zulke activiteiten ga je je vaak beter voelen omdat ze voor positieve gevoelens zorgen. Daarnaast kom je aan belangrijke dingen in het leven toe, zoals je hobby, sociale contacten, studie, werk en huishouden. Andere voorbeelden zagen we al bij Vincent van Gogh bij wie de stemmen verdwenen als hij ging schilderen. Ervaringsdeskundige Steven merkte hetzelfde bij zijn passie drummen.[235] Ik merkte zelf dat de stemmen stil werden als ik mijn gedachten van binnen uitsprak. Vincent
Swierstra merkte dat als hij met zijn passie muziek maken aan de slag ging, de stemmen juist vriendelijk werden (zie onderdeel 4.2).
Onderzoekers vermoeden dat actief dingen met geluid en taal doen extra goed helpt, omdat je bij die activiteiten de taal- en gehoorsgebieden in de hersenen gebruikt die ook betrokken zijn bij stemmen horen.[236] Door taal- en gehoorsgebieden te gebruiken bij een activiteit (zoals muziek luisteren of maken, gesprek voeren, lezen of schrijven) kunnen deze gebieden niet geactiveerd worden voor het stemmen horen. Zo maakt de Temstem-app gebruik van taalspelletjes om de stemmen naar de achtergrond te brengen.[237]
Minder aandachtig dingen doen blijkt minder effectief te zijn. Met een half oor naar de radio luisteren of met half oog tv kijken leidt juist tot meer stem- men horen. Ook in het gezelschap verkeren met andere mensen, zonder echt in gesprek te gaan met iemand leidt vaak tot meer stemmen.[238] Het lijkt erop dat door aandachtig bezig te zijn met leuke en zinvolle dingen er geen ruimte meer is in je bewustzijn voor de stemmen.
Zorgen voor emotionele en lichamelijke rust
Zorgen voor emotionele en lichamelijke rust kan er ook voor zorgen dat stemmen minder worden. Zo blijkt ontspanning, afzondering opzoeken en slapen te helpen minder stemmen te horen. Lichamelijke spanningen door stress en negatieve gevoelens leiden juist tot meer stemmen. Zorgen voor emotionele
en lichamelijke rust en ontspanning brengt ook allerlei andere voordelen met zich mee: het is een goede manier om met emoties om te gaan en helpt om aan goede nachtrust toe te komen. Voorbeelden van activiteiten die kunnen helpen om emotionele en lichamelijke rust te vinden zijn: ontspanningsoefeningen doen, knuffelen (met een geliefde naaste die dat ook wil of een huisdier), massage, sauna, rustgevende muziek of het lezen van een boek. Lange tijd alleen doorbrengen en niets doen is niet per se een manier om emotionele en lichamelijke rust te vinden en minder stemmen te horen. Dit geeft in de praktijk vaak juist meer ruimte aan de stemmen. De rust waar we het hierboven over hadden, maakt onderdeel uit van de balans tussen inspanning (leuke, zinvolle activiteiten) en ontspanning (lichamelijke en emotionele rust).
Draaglast verminderen
Als mensen positieve invloed ervaren van de stemmen, is hun draaglast minder en in sommige gevallen wordt hun draagkracht er ook groter van. Het kan een goede aanpak zijn om de positieve invloed van de stemmen te benutten
en waar mogelijk te vergroten.
Benutten van positieve stemmen
Zo horen sommige stemmenhoorders een aantal negatieve en een aantal positieve stemmen. Als dat bij jou het geval is, kun je er bijvoorbeeld voor kiezen om alleen naar de positieve stemmen te luisteren, deze op te roepen wanneer je daar behoefte aan hebt en hun hulp in te roepen bij het omgaan met de negatieve stemmen.
Negatieve boodschap positief vertalen
Sommige stemmenhoorders hebben geleerd om negatieve uitspraken van stemmen te vertalen naar een positieve boodschap. Zo kun je de stemmen
als een stressthermometer zien. Als je meer of negatievere stemmen begint te horen kun je dat zien als een signaal dat je gestrest begint te raken en kun je actie ondernemen om te ontspannen. Er zijn nog andere manieren om de negatieve boodschap van de stemmen zo te interpreteren dat jij er iets positiefs uit kunt halen. Zo kun je zelfs de negatieve stemmen benutten. Wij komen hierop terug in onderdeel 7.6.
Hulpmiddelen om coping in kaart brengen
GLOS. De Groningse Lijst Omgaan met Stemmen Horen (GLOS) is ontwikkeld door Jack Jenner (oprichter van de stemmenpoli van het UMCG en ontwikkelaar van de HIT-methode, zie onderdeel 8.6). Met dit hulpmiddel kun je de manieren in kaart brengen van hoe iemand met stemmen horen omgaat. Per manier kan gekeken worden of die persoon het toepast, of het helpt en of de persoon het consequent doet.
Menukaart van copingstrategieën. Psycholoog Rosanne de Boer maakte voor de stemmenpoli van het UMCG een menukaart met daarop meer dan honderd
verschillende (veilige) manieren van hoe stemmenhoorders met stemmen omgaan.[239] Op de kaart staan op de stemmen gerichte vormen van coping (zoals praten of onderhandelen met de stemmen, de stemmen wegsturen of een verklaring zoeken), activiteiten die voor afleiding zorgen (zoals wandelen, muziek luisteren, huishouden), activiteiten die de emoties verminderen (zoals ontspanningsoefeningen, jezelf geruststellen of de stemmen een andere betekenis geven) en fysieke acties (zoals oordopjes indoen, zingen of sporten). We hebben bij de Steunpunten Stemmen Horen veel gebruikgemaakt van deze menukaart. Er wordt gewerkt aan een nieuwe versie. Voor meer informatie
kun je terecht bij de stemmenpoli van het UMCG in Groningen.
Stel je eigen top-25 samen. Er zijn honderden verschillende manieren om met stemmen horen om te gaan en niet alles past bij iedereen. Voor stemmenhoorders is het een goed idee om verschillende manieren uit te proberen en te kijken welke het beste bij je passen. Zo kun je een breed eigen repertoire van coping opbouwen. Bij de cursus ‘Omgaan met Stemmen Horen’ maken we er een lijst van. Zo kun je bijvoorbeeld jouw favoriete manieren van met stem- men horen omgaan in een volgorde zetten. Die top-25 kun je op een briefje schrijven en in je portemonnee stoppen of in je telefoon zetten. Als je dan een keer last hebt van stemmen, kun je je top-25 erbij pakken en kiezen welke manier op dat moment bij je past.
6.5 Bijzondere vormen van coping
Vicieuze cirkels bij stemmen horen
In onderdeel 6.3 ging het over triggers en situaties die ervoor zorgen dat het stemmen horen meer wordt of moeilijker om mee om te gaan. Soms vormen verschillende triggers en de reacties op die triggers samen een vicieuze cirkel. Hierdoor kunnen problemen met stemmen horen in stand gehouden worden of steeds erger worden tot je in een crisis terechtkomt. In dat laatste geval is er eigenlijk meer sprake van een neerwaartse spiraal dan een vicieuze cirkel. Figuur 6.2 (blz. 174) laat een veelvoorkomende vicieuze cirkel bij stemmen horen zien.
Werking van de vicieuze cirkel: stress – stemmen horen – slaapgebrek
Het ervaren van stress is voor veel stemmenhoorders een trigger om meer stemmen te gaan horen en/of negatievere stemmen te gaan horen. Van meer negatieve stemmen krijg je weer meer stress. Daarnaast kun je misschien door de stress en de stemmen ’s nachts minder goed of niet slapen. Maar slaapgebrek op zich kan ook weer een trigger zijn om meer stemmen te gaan horen. Bovendien kan slaapgebrek kan je stressgevoeliger maken, wat het moeilijker maakt om met stress en met stemmen horen om te gaan. Zo ontstaat een vicieuze cirkel van ‘stress’<>‘meer stemmen’<>‘slaapgebrek’<>‘meer stress’<>‘meer stemmen’<> ‘meer slaapgebrek’. Duurt dit langer dan een paar dagen, dan heb je kans dat zich een crisis ontwikkelt. Bij het leren omgaan met stemmen horen en het leren voorkomen van een crisis kan het veel helpen om vicieuze cirkels bij jezelf te leren herkennen en te leren die te doorbreken.
Voorbeelden van andere vicieuze cirkels: blowen<>stemmen<>meer blowen<>meer stemmen, enzovoort; stemmen<>achterdocht<>meer al- leen zijn<>meer stemmen<>meer achterdocht<>meer alleen zijn.[240]
De vicieuze cirkel stress – stemmen horen – slaapgebrek doorbreken
Als je erachter bent met wat voor vicieuze cirkel je te maken hebt, kun je nagaan hoe je die kunt doorbreken.
Figuur 6.2 Voorbeeld van een vicieuze cirkel bij stemmen horen.
Je kijkt eerst uit welke onderdelen die vicieuze cirkel bestaat en vervolgens bekijk je per onderdeel wat jou helpt bij het omgaan met dat onderdeel.
In ons voorbeeld hadden we te maken met ‘stress’, ‘stemmen horen’ en
‘slaapgebrek’. Figuur 6.3 laat je zien hoe je deze vicieuze cirkel kunt doorbreken. Je kunt bijvoorbeeld kijken naar het onderdeel ‘stress’ en bedenken hoe je stress kan voorkomen en verminderen. Als stress geen probleem meer is, dan is de kans groter dat je minder negatieve stemmen hoort en beter kunt slapen. Zo kun je ook zoeken naar wat jou helpt om goed te slapen. Als je eenmaal goed uitgerust bent, is de kans groter dat je minder stemmen hoort en dat je minder snel gestrest raakt. Op vergelijkbare manier kun je kijken wat jou helpt om met stemmen horen om te gaan. Als je eenmaal goed met stemmen horen om kunt gaan, ervaar je minder stress door de stemmen en houden de stemmen je ’s nachts minder vaak wakker.
Figuur 6.3 Voorbeeld van het doorbreken van een vicieuze cirkel.
Tip bij hoge nood
Als je door een vicieuze cirkel heel veel negatieve stemmen hoort en je richting een crisis dreigt te gaan, kan het moeilijk zijn om rustig na te denken over hoe je het beste met de stemmen om kunt gaan. Het kan op dat moment slim zijn om juist met de andere onderdelen (de triggers) van de vicieuze cirkel aan de slag te gaan. Te beginnen met het onderdeel wat voor jou het gemakkelijkst is om te doorbreken. Als je bijvoorbeeld met de vicieuze cirkel uit ons voorbeeld te maken hebt, kan het helpen om er eerst voor te zorgen dat je een nacht goed slaapt. Door goede nachtrust is de kans al groter dat je minder stress hebt en minder stemmen hoort. Vervolgens kun je kijken hoe die dag stress kunt voorkomen en verminderen. Als dat lukt is de kans groter dat je minder stemmen hoort en die nacht makkelijker kunt slapen. Als je eenmaal minder gestrest en goed uitgerust bent en de negatieve stemmen wat meer op de achtergrond zijn, kun je beter rustig nadenken over hoe je goed met stemmen horen om kunt gaan.
Realitychecks: zit het wel zo?
Een belangrijke vorm van coping is realitychecks doen. Met een realitycheck kun je controleren of iets wat met de stemmen te maken heeft wel of niet zo is. Zo kun je erachter komen of een bepaalde interpretatie wel of niet klopt. Dit is iets wat veel stemmenhoorders, soms ook samen met naasten, vroeger of later gaan doen in het proces van het leren omgaan met stemmen. Voor het doen van realitychecks is behoorlijk wat (zelf)vertrouwen nodig en ook, als je het samen met iemand anders wilt doen, een veilige sfeer waarin stemmen horen bespreekbaar is.
Bij het Steunpunt Stemmen Horen doen we regelmatig dit soort checks
met elkaar. Het kan enorm helpen om erachter te komen welke interpretaties blijkbaar wel en niet kloppen. Ook bij cognitieve gedragstherapie worden vaak realitychecks gedaan. Dan heten ze gedragsexperimenten.
Is de stem een geluid in de omgeving of alleen in mijn hoofd?
Een voorbeeld van een realitycheck die in het begin van het stemmen horen veel kan helpen is checken of het een echt geluid in de omgeving is of dat het iets is dat alleen jij hoort. Vraag simpelweg aan iemand die je vertrouwt, of hij of zij de stem ook hoort.
Een andere manier om dit te checken is om een geluidsopname te maken, bijvoorbeeld met je mobiele telefoon en de opname later terug te luisteren, alleen of eventueel samen met iemand anders. Als blijkt dat anderen de stem niet horen of het geluid niet terug te horen is op de opname, heb je blijkbaar een bijzondere zintuiglijke ervaring gehad.
Voorbeeld indirecte realitycheck
Robin over Hans: ‘Mijn collega Hans van het Steunpunt Stemmen Horen in Den Haag en het Zelfregiecentrum in Leiden, vertelde over een indirecte realitycheck die hem veel had geholpen. Op vakantie met zijn vrouw in Groningen hoorde hij steeds de stem van een man die hij kende uit Leiden. De stem gaf onder andere allerlei commentaar over het landschap en de gebouwen in Groningen. Hans had behoorlijk last van deze stem. Toen hij terugkwam van vakantie besloot hij het indirect te checken bij degene wiens stem hij had gehoord. Hans vroeg hem of hij weleens in Groningen was geweest. De man antwoordde dat hij daar nog nooit was geweest. Zo werd de verklaring dat de man zelf met Hans bezig was geweest ont- kracht, zonder dat Hans hoefde te vertellen dat hij de stem
van de man had gehoord.’[241]
…………………………..
Is de stem wel afkomstig van de persoon wiens stem ik hoor?
Een realitycheck kun je ook toepassen als je de stem hoort van iemand die je kent in je omgeving. Zeker in de vroege fase van het stemmen horen kun je als stemmenhoorder denken, als je de stem van een bekende hoort, dat die stem ook echt afkomstig is van die persoon, bijvoorbeeld door een soort telepathie
of bepaalde apparatuur. Als je de persoon in kwestie vertrouwt, kun je het
met hem of haar bespreken. Je kunt uitleggen dat je stemmen hoort, dat je de stem van die persoon hebt gehoord en dat je je afvraagt of die persoon op het moment dat je zijn of haar stem hoorde met jou bezig was. Je kunt dit ook een indirecte manier checken, zoals in het voorbeeld van Hans.
Zulke realitychecks zijn niet altijd mogelijk. Als je de stem hoort van een bekende persoon die je niet persoonlijk kent, wordt het moeilijk. Bij onbekende stemmen, stemmen van overleden mensen of stemmen waarvan je denkt dat het spirituele wezens zijn, kun je deze check niet doen.
Klopt het wel wat de stem zegt?
Stemmen kunnen allerlei uitspraken doen over allerlei mensen, gebeurtenissen en situaties. Van sommige uitspraken is niet te achterhalen of ze kloppen of niet, van andere wel. Uitspraken van de stem over jezelf kun je bij jezelf checken. Als de stem je beschuldigt van iets wat je niet hebt gedaan, kun je simpelweg zeggen dat het niet klopt. Als de stem iets zegt over een bepaalde situatie kun je die situatie opzoeken en kijken of het klopt. Zegt een stem bijvoorbeeld dat het niet veilig is om naar buiten te gaan, dan kun je naar buiten gaan en kijken of er iets gebeurt. Dit klinkt gemakkelijker dan het vaak is. Er is veel moed voor nodig om een stem waarvan jij denkt dat hij almachtig en alwetend is in twijfel te trekken.
Komen de voorspellingen van de stemmen uit?
Stemmen doen ook vaak voorspellingen, bijvoorbeeld in de vorm van een dreigement. Als een stem je de opdracht geeft om iets te doen en vervolgens dreigt met iets naars als je niet doet wat de stem zegt, kun je kijken wat er gebeurt als je niet de opdracht uitvoert. Dit kan heel moeilijk zijn als worstelt met de stemmen en denkt dat er echt iets naars kan gebeuren. Zie het voorbeeld van Eleanor op blz. 89.
Hebben de stemmen wel zoveel macht?
Als je de indruk hebt dat de stemmen heel machtig zijn, kun je ze een simpele opdracht geven en controleren of ze die kunnen uitvoeren. Als ze dat niet doen, hebben ze blijkbaar niet zoveel macht als je dacht. Zoals bij Debra:
‘Ik realiseerde me dat de enige macht die de stemmen hadden was de macht die ik hun gaf. Zij hadden mij nodig om bepaalde taken uit te voeren en met bepaal- de mensen te praten; zonder mij waren ze machteloos. Ik benaderde de stemmen zoals ik elke relatie zou benaderen en begon voorwaarden te stellen over hoe en wanneer ze contact met me op konden nemen.’ [242]
Communiceren met stemmen
Van één- naar tweerichtingsverkeer. Leren communiceren met de stemmen is voor veel stemmenhoorders een belangrijke stap in het leren omgaan met de stemmen. Sommige stemmenhoorders lukt het om vanaf het begin te communiceren met de stemmen, bij andere blijft het een tijdlang eenrichtingsverkeer vanuit de stemmen. De stemmen komen binnen en het enige wat zij kunnen doen is ze aanhoren. Dit voelt vaak heel machteloos. Als de stemmenhoorder leert terug te praten wordt het eindelijk tweerichtingsverkeer. Dan heeft de stemmenhoorder kans om de situatie te beïnvloeden, waardoor het gevoel van machteloos staan minder wordt.
Naarmate de stemmenhoorder zelf – letterlijk – ook een stem in het gesprek krijgt, kan hij de stemmen eindelijk gaan aangeven wat hij of zij zelf wil, denkt en voelt. Dit maakt de situatie gelijkwaardiger en is vaak voor de
stemmenhoorder de aanzet om de regie op zich te nemen en zijn of haar eigen beslissingen te gaan nemen.
Communiceren met stemmen kan helpen om jezelf te uiten naar de stemmen, je grenzen aan te geven en afspraken te maken met de stemmen, meer in je eigen kracht te staan en je eigen beslissingen te nemen. Als het eenmaal lukt om goed te communiceren met de stemmen kun je de stemmen en hun bood- schap beter leren begrijpen. Goed communiceren kan er ook toe leiden dat de relatie tussen jou en de stemmen verandert van een negatieve relatie naar een positieve.
Hardop praten met stemmen. Veel stemmenhoorders praten weleens hardop met hun stemmen. Vooral als mensen net beginnen stemmen te horen komt dit vaak voor. Dit is een heel begrijpelijke reactie. Als er iemand tegen je praat is het heel normaal om iets terug te zeggen. Bij anderen in de omgeving kan dit echter raar overkomen. Zij kunnen denken: ‘Tegen wie is-tie nu aan het praten?’ Met het handsfree bellen van tegenwoordig is het al minder raar geworden. Als mensen bellen met een headsetje kunnen andere mensen in eerste instantie ook vreemd opkijken. Sommige stemmenhoorders maken hiervan slim gebruik door een headsetje in te doen en net te doen alsof ze bellen, terwijl ze eigenlijk met de stemmen aan het praten zijn.
De bekende ervaringsdeskundige stemmenhoorder Ron Coleman zet zich in voor de emancipatie van het stemmen horen. Voor hem is het een doel dat het ooit normaal wordt om op straat tegen je stemmen te praten.
Om vreemde situaties met andere mensen te voorkomen kiezen veel stemmenhoorders ervoor om alleen privé hardop met de stemmen te praten. Bijvoorbeeld als ze thuis zijn en niemand hen kan horen. Een andere optie is om vanbinnen te leren praten met de stemmen.
Vanbinnen praten met de stemmen. Veel stemmenhoorders leren na verloop van tijd vanbinnen met hun stemmen te praten. Sommige mensen kunnen dat al meteen, anderen moeten eerst leren om hun innerlijke stem te ontwikkelen. Dan wordt het mogelijk om ook als je in gezelschap van andere mensen bent met de stemmen te praten en zo met de stemmen om te gaan. Veel stemmenhoorders vinden dit een goede manier. De eigen innerlijke stem kan op twee manieren worden ontwikkeld: van buiten naar binnen en van binnenuit.
Van buiten naar binnen. Je praat eerst hardop, daarna fluisterend totdat het lukt om vanbinnen te praten zonder je lippen te bewegen. Dit lijkt op hoe we als kind leren lezen.
Van binnenuit. Je oefent stil in je hoofd met het uitspreken van je gedachten.
Je kunt bijvoorbeeld proberen om bepaalde woorden en zinnen uit te spreken, vanbinnen een tekst voor te lezen, vanbinnen te tellen, affirmaties (positieve bevestigingen) te doen of gebeden of mantra’s op te zeggen. Je kunt er ook voor kiezen om het te combineren met geheugenoefeningen of het leren van een vreemde taal.
Andere vormen van communiceren met de stemmen
Sommige stemmenhoorders zijn heel creatief in het vinden van manieren om te communiceren met de stemmen. Zo lukt het sommige stemmenhoorders om met visualisatie te communiceren met de stemmen. Dit komt onder andere voor bij mensen die niet alleen stemmen horen, maar ook beelden zien. Andere mensen doen het met behulp van schrijven. Ze schrijven op wat de stemmen zeggen en schrijven vervolgens hun eigen reactie op.
6.6 De relatie met de stemmen veranderen
Uit de herstelverhalen van veel stemmenhoorders blijkt dat het veranderen van de relatie met de stemmen een belangrijke stap is in hun herstelproces. Veel stemmenhoorders die last hebben van negatieve stemmen ervaren deze in de eerste fasen van herstel als een stel pestkoppen waarvan zij het slachtoffer zijn. Zij ervaren de stemmen als machtig en zichzelf als machteloos. Als je bovendien het idee hebt dat de stemmen slechte bedoelingen hebben, kun er heel bang voor worden. Door je anders op te stellen ten opzichte van de stemmen en met ze in gesprek te gaan, kan de relatie met de stemmen veranderen naar een situatie waarbij er meer sprake is van samenwerking of zelfs vriendschap. Dan kunnen de stemmen veranderen van een stelletje lastpakken in helpers, terwijl je zelf verandert van slachtoffer tot in iemand die de regie in handen heeft. Of zoals ervaringsdeskundige Ron Coleman het uitdrukt: je kunt veranderen ‘Van slachtoffer in overwinnaar’.[243]
Machtig lijkende stemmen in de eerste fasen
Veel stemmenhoorders ervaren in de eerste fasen van herstel de stemmen vaak als almachtig. Ze weten dan ook nog nauwelijks manieren om met de stemmen om te gaan. Dat de stemmen moeiteloos je bewustzijn binnen kunnen komen en allerlei dingen zeggen waar jij misschien helemaal niet van gediend bent, kan je het gevoel geven dat de stemmen meer macht hebben dan jij.
Soms lijken de stemmen ook heel veel te weten, bijvoorbeeld alles wat je denkt, voelt, fantaseert en wat je vroeger hebt meegemaakt. Van allerlei dingen die eigenlijk privéterrein zijn en waar anderen niets over weten, blijken
de stemmen weet te hebben zonder dat jij er invloed op hebt. Deze schending van je privacy door de stemmen kan het gevoel versterken dat zij meer macht hebben dan jij.
Soms lijkt het ook alsof stemmen allerlei dingen weten die jij niet weet. Zoals wat er op andere plekken gebeurt of wat andere mensen over jou denken. Stemmen kunnen ook de indruk wekken dat ze allerlei dingen in de wereld kunnen laten gebeuren. Dit speelt vaak een rol bij mensen die stemmen horen die hun opdrachten geven of dingen verbieden en dreigen dat er iets naars gebeurt als ze niet doen wat de stemmen zeggen. Als je denkt dat de stemmen inderdaad die macht hebben, wordt het heel moeilijk om niet te doen wat de stemmen zeggen. Dit soort situaties kan ook het gevoel versterken dat de stemmen machtiger zijn dan jij.
Vragenlijsten over de ervaren macht van stemmen
Er zijn enkele vragenlijst waarmee de ervaren macht van de stemmen in kaart te brengen of te meten is. De Voice Power Differential Scale meet
het ervaren machtsverschil tussen de stemmenhoorder en de stemmen. De Vragenlijst Opvattingen over Stemmen (VOS-R) meet de ervaren kwaad- of goedwillendheid van de stemmen, de macht van de stemmen, de betrokkenheid bij en de weerstand tegen stemmen.[244] Beide vragenlijsten zijn
(in het Nederlands) gratis te downloaden vanaf de website van Gedachten
Uitpluizen.[245]
De macht van de stemmen is de macht die jij ze geeft
Binnen de stemmenhoorbeweging wordt vaak gezegd dat de macht van de stemmen, de macht is die jij ze geeft. Stemmen kunnen zelf niets. Ze hebben alleen macht als jij doet wat zij zeggen. Als jij niet doet wat de stemmen zeggen, dan houd jij de macht. Je kunt de macht van de stemmen testen met behulp van realitychecks (zie onderdeel 6.5).
De machtsrelatie veranderen door zelf de regie te nemen
Voor veel stemmenhoorders is het veranderen van de machtsrelatie een belangrijke en noodzakelijke stap in hun herstel. In de fasen van overweldiging door of worsteling met stemmen voelen veel stemmenhoorders zich machteloos. Ze ervaren niet dat ze de regie hebben over hun leven, omdat de regie voor hun gevoel (deels) bij de stemmen ligt. En dat klopt ook, wanneer je bent gaan doen wat de stemmen zeggen, terwijl dat niet is wat je zelf wilt doen. De regie kan in die fasen trouwens ook (deels) bij de hulpverlening liggen. Zeker als je te maken hebt gehad met dwangmaatregelen zoals dwangopnames, dwangmedicatie of separeercellen is de regie je tijdelijk ontnomen.
Die regie weer in eigen handen nemen is een belangrijke stap in herstel. Dit kan betekenen dat je besluit om niet meer met klakkeloos te doen of te geloven wat de stemmen zeggen. Dat je weer je eigen beslissingen neemt en zelf kiest wat je wilt doen. Dat je over je angst heen komt en de confrontatie met de stemmen durft aan te gaan. Dat je voortaan je grenzen aangeeft aan de stemmen. Of gaat checken of wat de stemmen zeggen, wel klopt.
Vergelijk het eens met autorijden. Stel jouw auto is je leven en jij bent de bestuurder van die auto. Het kan zijn dat je na een periode van worstelen met de stemmen, waarin je bang en in de war gemaakt werd, hun opdrachten ging uitvoeren, erachter komt dat de stemmen achter het stuur zitten in plaats van jezelf. Als je je eigen leven wilt leiden, moet je natuurlijk zelf weer achter het stuur gaan zitten. In de internationale stemmenhoorbeweging wordt hierover vaak gezegd: ‘Leid je eigen leven en niet dat van de stemmen.’
Roos van Leary en de relatie met de stemmen
Bij de benadering ‘Omgaan met Stemmen Horen’ brengen we de relatie tussen de stemmenhoorder en de stemmen in kaart met behulp van de zogenaamde Roos van Leary, ontwikkeld door Timothy Leary.[246] Dit model is oorspronkelijk bedoeld om weer te geven hoe mensen met elkaar omgaan (zie figuur 6.4 op blz. 183).
Boven, onder of gelijkwaardig. Dit model stelt dat mensen zich boven of onder iemand anders kunnen opstellen. Als ze zich boven anderen opstellen, dan zijn ze dominant. Ze spelen dat ze de baas of de leider zijn. Ze doen alsof ze meer macht hebben of dingen beter weten of kunnen dan anderen. Als mensen zich onder anderen opstellen, dan zijn ze onderdanig. Ze gedragen zich of ze het slachtoffer of volger zijn. Dat ze dingen minder goed kunnen of weten. Het kan ook nog zijn dat mensen zich gelijkwaardig opstellen, opstellen, dus niet onderdanig of dominant. Volgens Leary was dat de beste opstelling.
Tegen of samen. Een andere manier van indelen van de onderlinge omgang tussen mensen is bekijken of mensen zich tegenover de ander opstellen of juist met de ander. Bij een tegenhouding is er sprake van conflict en strijd en bij een op samen gerichte houding is er sprake van samenwerking en vriendschap. Volgens Leary was de laatste houding het beste.
Wetmatigheden volgens Leary. Volgens Leary roepen bepaalde houdingen van mensen bepaalde reacties op bij andere mensen. Hij stelt:
- een boven-houding roept een onder-houding op;
- een onder-houding roept een boven-houding op;
- een tegen-houding roept een tegen-houding op;
- een samen-houding roept een samen-houding op.
Volgens Leary krijg je dus de beste relatie door je niet boven of onder op te stellen ten opzichte van anderen, maar gelijkwaardig. Dit nodigt de ander uit om zich ook gelijkwaardig op te stellen. Aan de andere kant kun je volgens Leary het beste samen-opstellen. Hiermee nodig je de ander uit om ook een samen-houding aan te nemen. Zo kun je voorkomen dat iemand de baas over anderen gaat spelen en ook strijd voorkomen.
Relatie tussen stemmenhoorder en stemmen in kaart brengen
Net zoals je met de Roos van Leary de relatie tussen mensen kunt bekijken, kun je ook de relatie tussen een stemmenhoorder en zijn of haar stemmen in kaart brengen. Als een stemmenhoorder het gevoel heeft dat hij het slachtoffer is van pestende stemmen is de houding van de stemmen dus boven-tegen en is de houding van de stemmenhoorder onder-tegen. Als een stemmenhoorder de stemmen ziet als fijn gezelschap en goede raadgevers is de houding van zowel de stemmenhoorder als de stemmen ongeveer gelijkwaardig-samen.
Veranderen van de relatie met de stemmen
Volgens Leary is de sleutel tot een goede relatie met anderen om je gelijkwaardig-samen op te stellen. Dit zie je terug bij stemmenhoorders die hun relatie met de stemmen hebben veranderd. Door een vriendelijke, compassievolle, respectvolle en/of een op samenwerking gerichte houding aan te nemen naar de stemmen, lukte het hun om de relatie met de stemmen te veranderen.
Figuur 6.4 Roos van Leary.
Soms veranderden de stemmen uiteindelijk ook hun houding en werden ze minder negatief of zelfs vriendelijk.
Het lijkt erop dat de principes van Leary over de relaties tussen mensen ook van toepassing kunnen zijn op de relatie tussen stemmenhoorders en hun stemmen. Uit onderzoek blijkt dat verzet tegen de stemmen tot meer emotionele onrust leidt en een vriendelijke houding aannemen ertoe kan leiden dat de stemmen positiever worden.[247] In termen van de Roos van Leary: je gelijkwaardig en op samenwerking gericht opstellen, nodigt de stemmen uit tot eenzelfde reactie. We laten hierover stemmenhoorders zelf aan het woord.[248]
Antje: ‘Een sjamanistische therapeut leerde me om vriendelijk en langzaam tegen de stemmen te praten en hen te vragen naar de plek te gaan waar ze thuis horen. Na 3 of 4 weken, dagelijks 3 of 4 keer met de stemmen op deze vriendelijke, langzame manier te praten, werden de stemmen langzamer en stiller. Dit maakte het mogelijk dat de stemmen die ik al zoveel jaar hoorde te laten verdwijnen.’
Debra: ‘Ik besloot dat alles wat ik tot nu toe deed niet werkte voor mij, dus het was logisch voor mij om precies het tegenovergestelde te gaan doen. Eerst veranderde ik mijn houding ten opzichte van hen. In plaats van te buigen voor hun grillen, omarmde ik ze als vrienden en beantwoordde ik hun binnendringing met vriendelijkheid en respect. Hierdoor verminderde mijn angst, waardoor de verontrusting die ik voelde verminderde; nu werd ik niet meer bang als ik een stem hoorde.’
De Nederlandse ervaringsdeskundige Mick, die we eerder tegenkwamen in onderdeel 2.5 en 3.4, vertelt in zijn boek hoe zijn relatie met de stem De Brutaalste veranderde nadat hij met de stem had leren praten:[249]
Mick: ‘Ik heb De Brutaalste lange tijd als mijn ergste vijand beschouwd. Hij kan me letterlijk maken of breken. Hij wist me altijd op mijn zwakste punt te raken
en als hij dat deed, dan zakte ik weg in mijn “ik kan ook niks, ik ben nergens goed voor” modus.’
‘Maar doordat ik echt naar hem heb leren luisteren en vragen ging stellen, maar ook grenzen ging stellen, veranderde de relatie die ik met hem had. Ik zag hem niet langer als mijn ergste vijand, maar als een goede raadgever die ik kon consulteren als ik met een dilemma zat.’
Hulp gericht op het veranderen van de relatie met de stemmen
Veel vormen van hulpverlening bij stemmen horen zijn er op één of andere manier op gericht de relatie met de stemmen te veranderen. Zo worden stemmenhoorders bij cognitieve gedragstherapie gestimuleerd om de macht van
de stemmen uit te testen met behulp van realitychecks (in CGT gedragsexperimenten genoemd). Bij Voice Dialogue, relating therapie en Avatartherapie wordt ook gekeken of de relatie tussen de stemmenhoorder en de stemmen kan worden verbeterd. Voice Dialogue wordt soms gecombineerd met geweld- loos communiceren. Hierbij wordt de stemmenhoorder uitgenodigd om een compassievolle en respectvolle houding aan te nemen naar de stemmen (zie ook onderdeel 8.6 en 8.8).
6.7 De relatie met jezelf veranderen
Behalve het veranderen van de relatie met de stemmen is een ander belangrijk onderdeel van herstel het veranderen van de relatie met jezelf. We zagen in hoofdstuk 5 al dat herstel onder andere betekent een positief zelfbeeld ontwikkelen en voor je eigen welzijn leren zorgen. Ik vat het vaak als volgt samen:
Robin: ‘Een belangrijke keerpunt in mijn herstelproces was dat ik besloot mijn eigen beste vriend te worden en voortaan met mezelf om te gaan zoals ik met een beste vriend zou omgaan. Bijvoorbeeld door mezelf gerust te stellen of moed in te praten als ik bang was, mezelf op te vrolijken als ik down ben en mezelf te aan te moedigen leuke en zinvolle dingen te doen en goed voor mezelf te zorgen.’
Ontworstelen aan een negatief zelfbeeld
Veel stemmenhoorders worstelen in de eerste fasen van herstel met een negatief beeld van zichzelf. Dit kan samen gaan met gevoelens van schuld, schaamte of neerslachtigheid. Je zou kunnen zeggen dat je, als je een negatieve zelfbeeld hebt, een negatieve relatie hebt met jezelf.
Dat veel stemmenhoorders worstelen met een negatief zelfbeeld is begrijpelijk. Hun zelfbeeld heeft vaak nogal wat deuken opgelopen in de loop van de tijd. Bijvoorbeeld door traumatische ervaringen uit het verleden, zoals seksueel of fysiek misbruik, pesten en emotionele verwaarlozing. Ook negatieve stemmen die continu zeggen dat je niks waard bent, niets kunt en beter een einde aan je leven kunt maken, kunnen ervoor zorgen dat je negatief over jezelf gaat denken. In de eerste fasen van herstel gaan er vaak allerlei dingen mis in je leven, zoals het afbreken van een studie, het kwijtraken van een baan, inkomen, woning en/of een relatie. Dit kan het gevoel van falen versterken. Je zelfbeeld kan ook lijden onder het stigma op stemmen horen. Om van- uit dergelijke situaties weer positief over jezelf te gaan denken en te werken aan je zelfvertrouwen is voor veel stemmenhoorders een belangrijke keerpunt in hun herstel geweest.
Een positieve relatie met jezelf kan ervoor zorgen dat de stemmen positiever worden. Sommige stemmenhoorders merken dat als ze aan zichzelf twijfelen of negatief over zichzelf denken, de stemmen negatiever worden, terwijl als ze vol zelfvertrouwen zijn en positief over zichzelf denken, de stemmen ook positiever worden. Dat heb ik zelf ook ervaren.
Robin: ‘De laatste jaren merk ik een patroon in wat de stemmen zeggen. Als ik me slecht voel en twijfel of ik wel de dingen kan of mag doen die ik graag wil doen, worden de stemmen negatief. Als ik zelfverzekerd ben zijn ze positief. Het lijkt wel of dat is wat ze willen. In het begin zorgden de negatieve opmerkingen van de stemmen dat ik me nog slechter ging voelen. Ik moest me af en toe aan mijn eigen haren uit het moeras trekken door toch positief over mezelf te gaan denken. Inmiddels denk ik positief over mezelf en snap ik de logica van de stemmen. Hierdoor voel ik me beter over mezelf en zijn de stemmen een stuk leuker geworden voor mij.’