In onderdeel 2.1 wordt geschreven over stemmen horen als een bijzondere zintuiglijke ervaring. In 2.2 gaan we in op wat stemmen horen wel, is, in 2.3 op wat het niet is. In 2.4 komen de verschillende vormen die stemmen horen kan aannemen, aan de orde. Hoe je kunt ervaren hoe het is om stemmen te horen (als je zelf geen stemmen hoort) lees je in 2.5.
2.1 Bijzondere zintuiglijke ervaringen
Het horen van stemmen is één van de vele bijzondere zintuiglijke ervaringen die een mens kan meemaken. Bijzondere zintuiglijke ervaringen zijn in te delen naar soort (illusies, vervormingen en hallucinaties) en naar het zintuig waarmee je de ervaring hebt (zoals horen, zien, voelen, proeven, ruiken enzo- voort).[10]
Illusies
Bij een zintuiglijke illusie komt er via de zintuigen informatie van buitenaf die door de hersenen op een andere manier wordt geïnterpreteerd. Er is een geluid te horen of een afbeelding te zien, maar daarin kun je iets anders horen of zien. Een voorbeeld van een auditieve illusie is het fenomeen ‘Mama Appel- sap’ waarbij in bekende liedjes een totaal andere tekst herkend kan worden.
De naam Mama Appelsap komt van het liedje ‘Wanna be startin’ somethin’’ van Michael Jackson. In het refrein zingt hij ‘Mama-se, mama-sa, ma-ma-coo- sa’, wat lijkt op ‘Mama-se mama-sa, mama appelsap’.[11]
Vervormingen
Bij vervormingen komt er ook zintuiglijke informatie van buitenaf binnen, alleen wordt die informatie in de waarneming (door de hersenen) vervormd. Zo kan een geluid veel harder of zachter overkomen dan het eigenlijk is, afhankelijk van iemands gevoeligheid. Zintuiglijke vervormingen kunnen zich ook voordoen onder invloed van wiet of paddo’s. Soms kunnen stemmen ontstaan uit een auditieve vervorming, bijvoorbeeld wanneer je net als in het liedje ‘The Wind Cries Mary’ stemmen begint te horen in het ruisen van de wind.
Hallucinaties
Een hallucinatie is een zintuiglijke beleving waarbij de bron (anders dan bij zintuiglijke illusie of vervorming) niet in de omgeving aangewezen kan worden. Bij een gehoorshallucinatie hoor je een geluid terwijl het verder stil is. Het gaat hierbij om ervaringen terwijl iemand wakker is. Dromen vallen dus niet onder hallucinaties.
Bijzondere ervaringen zijn mogelijk bij alle zintuigen
Bijzondere zintuiglijke ervaringen (illusies, vervormingen en hallucinaties) kunnen bij alle zintuigen voorkomen. Bij stemmen horen is het gehoor in het spel en bij visioenen (het zien van beelden) het gezichtsvermogen. Je kunt ook bijzondere ervaringen hebben met proeven, ruiken en voelen. Daarnaast zijn er ook mindere bekende zintuigen: het gevoel voor temperatuur, pijn, evenwicht en versnelling, tijd, lichaamshouding en allerlei zaken van innerlijke lichaamswaarneming. Bij het zintuig voor tijd kent iedereen wel het voorbeeld dat de tijd heel snel of juist heel langzaam lijkt te gaan. Ook kent iedereen wel de ervaring dat je je nog steeds draaierig voelt als je een tijdje in de rondte draait en vervolgens stil blijft staan.[12]
Stemmen horen als bijzondere zintuiglijke ervaring
Bij de benadering Omgaan met Stemmen Horen zien we stemmen horen als een bijzondere zintuiglijke ervaring. Meer specifiek kun je stemmen horen zien als een vervorming of hallucinatie bij het zintuig gehoor.
2.2 Wat is stemmen horen?
Vrijwel iedereen hoort elke dag het geluid van tientallen stemmen; van mensen die met ons of met andere mensen praten of van radio, tv of internet. Wij zijn continu bezig om al die informatie te verwerken en erop te reageren. Maar wat als je stemmen hoort terwijl je niet kunt aanwijzen waar ze vandaan komen en zonder dat er een stemgeluid in de omgeving is? Dan hoor je stem- men op de manier zoals wordt bedoeld in dit boek.
Omschrijving (definitie)
Stemmen horen is het horen van één of meerdere stemmen zonder dat er sprake is van meetbaar geluid of aanwijsbare geluidsbron.[13]
Andere mensen horen deze stemmen (meestal) niet
Stemmen horen is een persoonlijke ervaring. Andere mensen horen die stemmen niet. Het is even persoonlijk als je dromen, fantasieën, gevoelens en gedachten. Andere mensen kunnen zich pas een voorstelling maken van wat een stemmenhoorder beleeft, als hij of zij er open over vertelt.
Stemmen horen overkomt je
Als je stemmen hoort ervaar je de stemmen niet als iets wat je zelf bewust hebt aangemaakt. Als je bewust iets denkt, je dingen verbeeldt of herinneringen uit je geheugen ophaalt, dan moet je daar een beetje moeite voor doen en dan weet je ook dat jij het bent die die gedachte of verbeelding heeft aangemaakt of die herinnering heeft opgehaald. Bij stemmen horen is dat niet zo. Stemmen horen overkomt je.
De stemmen worden vaak ervaren als niet van jezelf
Stemmenhoorders ervaren de stemmen over het algemeen als niet van zichzelf. Als je een stem hoort is het dus net alsof iets of iemand anders aan het praten is. Je ervaart het niet als iets wat uit jezelf komt.[14]
Stemmen hebben een zelfstandigheid
Stemmen hebben een zelfstandigheid in de zin dat ze een eigen karakteristieke manier van praten en woordkeuze hebben, die vaak heel anders is dan de manier van praten en woordkeuze van de stemmenhoorder zelf. Veel stemmenhoorders ervaren de stemmen alsof die een andere persoonlijkheid en stijl hebben dan henzelf.
Stemmen horen is een echte gehoorervaring (ook al is er geen geluid)
Voor veel mensen die nog nooit stemmen hebben gehoord is het moeilijk zich die ervaring voor te stellen. ‘Hoe kun je nou iets horen zonder dat er een geluid is?’ En dus is de reactie vaak: ‘Je hoort iets wat er niet is.’ Maar stemmenhoorders horen werkelijk iets, hun ervaring is echt. Hersenscans laten zien dat tijdens stemmen horen, ook al is er geen geluid van buitenaf, in de hersenen gehoorgebieden actief zijn die ook actief worden wanneer de persoon een geluid van buitenaf hoort.[15] Voor mensen die zelf geen stemmen horen is het belangrijk om de ervaring serieus te nemen.
2.3 Wat is stemmen horen niet?
Stemmen zijn niet hetzelfde als gedachten, herinneringen, fantasieën of dromen. Het is belangrijk om de verschillen en overeenkomsten tussen deze ervaringen goed te begrijpen.
Wetenschappelijke naam voor stemmen horen: AVH
In de wetenschap wordt stemmen horen gezien als een hallucinatie. Een hallucinatie is een waarneming waarbij de prikkel uit de buitenwereld ontbreekt. Gehoorervaringen zonder geluid van buitenaf worden ‘auditieve’ hallucinaties genoemd. Het kan gaan om het horen van een pieptoon, ruis, muziek of stemmen. Om onderscheid te maken tussen het horen van stemmen en andere geluiden wordt stemmen horen in het wetenschappelijk jargon ‘auditieve vocale hallucinatie’ (horen van stemmen zonder stemgeluid van buitenaf) genoemd, of ook ‘auditieve verbale hallucinatie’ (het horen van woorden zonder geluid van buitenaf). In beide gevallen is de afkorting AVH.[16]
…………………………..
Stemmen horen en gedachten
Veel mensen denken door vanbinnen tegen zichzelf te praten. Bijvoorbeeld:
‘Zal ik straks een boterham met pindakaas of met vlokken pakken? Ik heb toch meer zin in vlokken. Die neem ik.’ Je gebruikt dan je innerlijke stem. Maar bij stemmen horen wordt de stem niet ervaren als van jezelf. Bij innerlijke spraak doe je zelf moeite om gedachten vanbinnen te vormen en uit te spreken: nadenken en woorden zoeken. Stemmen horen overkomt je en de stem ervaar je als komend van buiten, niet vanuit jezelf.
Soms kunnen gedachten een eigen leven leiden, buiten de controle raken van degene die denkt. Je innerlijke spraak begint dan allerlei dingen te zeggen die je niet wilt denken. In sommige gevallen herkennen mensen zichzelf niet meer in de dingen die hun innerlijke stem aan het zeggen is. In zo’n geval kan innerlijke spraak overgaan in stemmen horen, zoals voor sommige stemmenhoorders die ervaren dat stemmen hun gedachten uitspreken of stemmenhoorders die hun eigen stem allerlei dingen horen zeggen die ze totaal niet (willen) denken.
Stemmen horen en herinneringen
Als je je concentreert op een herinnering aan de stem van een vriendin, je favoriete zanger, een tv-presentator of de kassière van de buurtsupermarkt, dan kun je je die stem voor de geest halen en ook horen. Ook dit wordt niet bedoeld met stemmen horen. Je hebt bewust moeite gedaan om een herinnering op te roepen en je weet dat de stem uit het geheugen komt. Bij stemmen horen is dat niet zo. Zo ook met herinneringen die ons te binnen schieten, zoals een liedje dat in je hoofd blijft zitten. Weliswaar hebben we daar geen moeite voor gedaan, maar we weten dat we het liedje eerder hebben gehoord en dat het voortkomt uit ons eigen geheugen. Bij stemmen horen wordt dat niet zo ervaren.
Soms komen herinneringen zo krachtig naar voren (bijvoorbeeld aan traumatische ervaringen) dat het lijkt alsof je ze op dit moment ervaart. Dit soort herinneringen worden herbelevingen genoemd. Zo kunnen mensen herinneringen aan een ramp waarbij mensen schreeuwden, herbeleven. Mensen kunnen jaren later dat schreeuwen nog in hun hoofd horen. Zolang je weet dat het een levendige herinnering is, is het strikt genomen geen stemmen horen. Maar als dat besef er niet is en het lijkt alsof er nu mensen aan het schreeuwen zijn of als de herinnering een eigen leven gaat leiden, dan gaat de ervaring over in stemmen horen.
Stemmen horen en verbeelding
Je kunt in je verbeelding ook stemmen creëren. Bij het lezen van een roman maken mensen bijvoorbeeld vaak verschillende stemmen aan voor de verschillende karakters in het verhaal. Stemmen verbeelden, hoe levendig ook, is anders dan wat er bedoeld wordt met stemmen horen. Je moet moeite doen om een stem in je verbeelding te horen en je weet ook dat jij het bent die zich de stem verbeeldt. Bij stemmen horen overkomt die stem je, en je weet in eerste instantie niet waar die stem vandaan komt.
Als verbeelding en fantasie zo levendig zijn dat zij een eigen leven gaan leiden, dan kunnen ze overgaan in stemmen horen. Denk bijvoorbeeld aan componisten die soms complete muziekstukken, inclusief zang, in hun hoofd horen die ze niet zelf bewust hebben gecomponeerd. De psycholoog Carl Jung, die zelf ook veel stemmen en visioenen heeft ervaren, noemde verbeelding die een eigen leven gaat leiden, ‘actieve verbeelding’.
Stemmen horen en dromen
In onze dromen kunnen we allerlei dingen meemaken (voelen, zien, horen) die op dat moment levensecht lijken. Eenmaal wakker, weten we dat deze ervaringen niet echt zijn: ‘het was maar een droom’. Het verschil tussen dromen en stemmen horen is simpelweg dat dromen gebeurt tijdens de slaap en stemmen horen terwijl je wakker bent. Stemmen horen komt overigens vaak voor vlak voor het in slaap vallen en vlak na het wakker worden. Psychiaters zien dit als iets normaals dat met de toestand tussen wakker zijn, slapen en dromen te maken heeft.[17] Slaapgebrek op zich kan één van de oorzaken zijn van stemmen horen. We hebben onze slaap en dromen nodig om de ervaringen van overdag te verwerken. Als je te lang niet genoeg slaapt en droomt, kun je overdag gaan dromen en allerlei dingen horen en zien terwijl je wakker bent. Stemmen horen zou je in sommige gevallen kunnen zien als een vorm van dromen terwijl je wakker bent.
Grijs gebied: wel of niet stemmen horen?
Sommige ervaringen zijn niet gemakkelijk als wel of niet stemmen horen in te delen. Zo hebben sommige mensen de ervaring dat ze een letterlijke boodschap binnen krijgen, terwijl ze geen stem horen. Ze ervaren dit niet als een gedachte van henzelf. Je zou deze ervaring ‘stemloos stemmen horen’ kunnen noemen. Ook komt het voor dat sommige mensen het moeilijk vinden om hun ervaring te beschrijven aan anderen. Dan is het voor anderen niet duidelijk of het om stemmen horen gaat. Toch kan ook in dat geval dit boek bruikbare informatie en handvatten bieden. Sommige manieren van omgaan met stemmen horen kunnen ook werken bij stemloze stemmen of ervaringen die op stemmen horen lijken.
2.4 Grote verschillen in vorm en inhoud
Zoals we zagen in onderdeel 2.1 is bij elke stemmenhoorder het stemmen horen weer anders, in vorm en inhoud. Iedere stemmenhoorder heeft weer een andere ervaring. Bij sommige mensen blijft het stemmen horen in de loop van de tijd min of meer hetzelfde, bij anderen verandert het in de loop van de tijd.[18]
In kaart brengen van stemmen
Omdat het stemmen horen bij iedere stemmenhoorder anders is, is het goed om de ervaring samen met de persoon goed in kaart te brengen. Het kan de stemmenhoorder helpen om inzicht te krijgen in de eigen ervaringen wanneer hij goed op een rij heeft hoe het stemmen horen bij hem of haar is. Dat kan ook helpen om de ervaring aan anderen in de omgeving uit te leggen. Voor het in kaart brengen van vorm en inhoud van de stemmen, zie hoofdstuk 4.
Vorm en inhoud van de stemmen (fenomenologie)
De ervaring van het stemmen horen kun je naar de vorm en naar de inhoud in kaart brengen. De vorm gaat over wanneer je wel of geen stemmen hoort, hoeveel stemmen je hoort, hoe luid ze praten en hoe vaak, of hoe ze klinken. De inhoud gaat over wat de stemmen zeggen. De vorm en inhoud van de stemmen heet wetenschappelijk ook wel de fenomenologie van het stemmen horen.
Overige aspecten
Er zijn nog veel meer aspecten aan het stemmen horen. In dit boek komen aan de orde: de invloed die stemmen op iemands leven hebben, de relatie die de stemmenhoorder en de stemmen met elkaar hebben, de verschillende situaties die stemmen kunnen oproepen, de verschillende manieren waarop mensen met stemmen horen omgaan en de verschillende manieren van betekenisgeving aan de stemmen.
2.5 Hoe is het om stemmen te horen?
Voor mensen die zelf nog nooit stemmen hebben gehoord kan het moeilijk zijn om zich die ervaring voor te stellen. Wat kan helpen om is de oefening ‘Hoe is het om stemmen te horen’ te doen. Een andere optie om stemmen te ervaren met behulp van virtual reality. Op deze manieren kun je zelf ongeveer ervaren hoe het is om stemmen te horen. Als je wilt weten hoe het is om met stemmen te leven kun je ervarings- en herstelverhalen van stemmenhoorders lezen, beluisteren of bekijken of in gesprek gaan met een ervaringsdeskundige stemmenhoorder. Zie de website www.omgaanmetstemmenhoren.nl voor overzichten en verwijzingen.
Oefening ‘Hoe is het om stemmen te horen?’
Deze leerzame oefening is ontwikkeld door ervaringsdeskundige stemmen- hoorder Ron Coleman.[19] Twee mensen wordt gevraagd een normaal gesprek met elkaar te voeren over een alledaags onderwerp, bijvoorbeeld over wat ze afgelopen weekend hebben gedaan. Terwijl ze in gesprek gaan, zeggen één of twee andere mensen allerlei dingen in de oren van één van de gespreksvoerders. Dit kunnen positieve of negatieve dingen zijn, het liefst persoonlijke dingen. Andere aanwezigen observeren wat er gebeurt.
De ‘stemmenhoorder’ ondergaat de ervaring en ervaart ook wat het doet. De gesprekspartner en andere aanwezigen kunnen zien hoe de ‘stemmenhoorder’ zich ineens anders gaat gedragen. In de nabespreking kan gezamenlijk worden besproken wat opviel en of de deelnemers zich iets meer kunnen voorstellen van hoe het is om stemmen te horen. Bij voorkeur is een ervaringsdeskundige aanwezig, die kan toelichten in hoeverre de oefening wel of niet overeenkomt met de echte ervaring van het stemmen horen. Er zijn ook variaties van deze oefeningen waarbij gebruikgemaakt wordt van een koptelefoon waardoor allerlei stemmen te horen zijn.[20]
Nabootsing met behulp van virtual reality (VR)
Via virtual reality kun je ervaren hoe het is om een bijzondere zintuiglijke waarneming mee te maken. Je krijgt dan een VR-bril en koptelefoon op die je normale waarneming van de wereld beïnvloeden, waardoor je allerlei dingen gaat zien en horen die andere mensen niet zien of horen. Een voorbeeld hier van is ‘De Verwarde Man: een Virtual Reality Ervaring’ van Jeroen Zwaal, die inmiddels ook als gratis app beschikbaar is.[21]
Ervarings- en herstelverhalen van stemmenhoorders
Om te begrijpen hoe het is om stemmen te horen, de gevolgen te ervaren of met stemmen te leven zijn de ervarings- en herstelverhalen van stemmenhoorders de beste bron. Een ervaringsverhaal beschrijft wat iemand heeft meegemaakt. Bij een herstelverhaal wordt ook benoemd hoe iemand heeft leren omgaan met stemmen horen, wat hem of haar daarbij wel en niet heeft geholpen. Ervarings- en herstelverhalen kunnen allerlei vormen aannemen: een geschreven verhaal, een gedicht, een lied, een film of een presentatie bij een informatiebijeenkomst of congres. Goede ervarings- en herstelverhalen beschrijven altijd in eigen woorden hoe de persoon zelf de dingen heeft ervaren.
Ervarings- en herstelverhalen van stemmenhoorders kun je in boeken, tijdschriften (zoals ‘de Klankspiegel’, van Stichting de Weerklank) en op diverse websites, ook in videovorm, terugvinden. Enkele boeken en films raden we vanuit het Steunpunt Stemmen Horen vaak aan: de boeken ‘Leven met Stemmen: 50 Verhalen van Herstel’[22] en ‘Het zit allemaal in mijn hoofd! Een Verhaal over Stemmen Horen’[23] door ervaringsdeskundige Mick. Deze boeken zijn erg sterk omdat ze zowel de nare ervaringen met stemmen, trauma en psychiatrie belichten, als het herstelproces waarbij de stemmenhoorders leerden hun stemmen beter te begrijpen en ermee om te gaan. Hetzelfde geldt voor
de TED-talk ‘De Stemmen in mijn Hoofd’ door ervaringsdeskundige Eleanor Longden.[24] Deze TED-talk is inmiddels miljoenen keren bekeken, waardoor Eleanor een boegbeeld van de stemmenhoorbeweging is geworden. Op de website www.omgaanmetstemmenhoren.nl kun je deze informatie terugvinden.
Praten met een ervaringsdeskundige stemmenhoorder
Ervaringsdeskundige stemmenhoorders kunnen als geen ander uitleggen hoe het is om stemmen te horen. Zij hebben niet alleen geleerd om goed met stemmen horen om te gaan, maar kunnen anderen ook goed vertellen over hun ervaringen en over wat hen wel en niet heeft geholpen bij het leren omgaan met de stemmen. Je kunt ervaringsdeskundige stemmenhoorders onder andere vinden via Stichting Weerklank en de Steunpunten Stemmen Horen in Nijmegen en Den Haag.