In dit hoofdstuk worden het aanbod en de activiteiten van de Steunpunten Stemmen Horen op een rij gezet (10.1) en de cursus ‘Omgaan met Stemmen Horen’ uitgebreid toegelicht (10.2). In 10.3 passeren de belangrijkste kenmerken van de benadering ‘Omgaan met Stemmen Horen’ nog eens de revue. In 10.4 komen de overeenkomsten en verschillen met de andere vormen van hulp aan bod.
10.1 Steunpunten Stemmen Horen
Er zijn twee Steunpunten Stemmen Horen in Nederland. Robin Timmers richtte het eerste op bij de RIBW Nijmegen & Rivierenland in 2012. Het bestaat uit Robin Timmers, Coen Bethlehem, Ineke Litjens en Marcello de Wild. In 2016 werd bij Stichting Anton Constandse in Den Haag een tweede Steunpunt ingericht. Dit Steunpunt wordt gedraaid door Yvonne Doornbos en Hans van der Flier. Bij de Steunpunten werken, betaald of vrijwillig, alleen mensen die zelf ervaring hebben met stemmen horen. Medewerkers hebben minimaal een aantal trainingen gevolgd op het gebied van ervaringsdeskundigheid, herstelondersteuning en stemmen horen. Zij werken volgens de op herstel en emancipatie gerichte benadering ‘Omgaan met Stemmen Horen’. Er zijn plannen om ook Steunpunten op andere plaatsen op te richten.
Een Steunpunt Stemmen Horen biedt informatie en ondersteuning aan stemmenhoorders, naasten en hulpverleners op het gebied van stemmen horen, herstel(ondersteuning), emancipatie en ervaringsdeskundigheid. Het biedt hiervoor verschillende diensten aan.
Visie: iedereen kan leren omgaan met stemmen
De Steunpunten delen de volgende uitgangspunten en visie op stemmen horen:
1. Stemmen horen is een bijzondere menselijke ervaring.
2. Iedereen kan herstellen.
3. Iedereen die stemmen hoort, kan ermee leren omgaan.
4. Het is noodzakelijk om stemmen horen te emanciperen.
We werken op basis van ervaringsdeskundigheid en herstelondersteuning. Onze visie is dat iedereen kan herstellen en iedere stemmenhoorder kan leren omgaan met stemmen horen. Dat kan door te leren van je ervaringen, door goed te kijken wat jou wel en niet helpt. Als je dit eenmaal voor jezelf hebt, kun je op basis daarvan je leven zo inrichten dat het steeds beter met je gaat en je steeds minder last hebt van de stemmen.
Bij een Steunpunt Stemmen Horen zijn de wensen en behoeftes van de mensen die onze steun zoeken leidend. We ondersteunen je met waar jij mee aan de slag wilt gaan. Je bent tot niets verplicht. Als je niet over je eigen ervaringen wilt praten of helemaal niet wilt praten en alleen maar luisteren, is dat prima. Andersom, als je vooral je verhaal wilt vertellen, bieden wij een luis- terend oor. Waar gewenst bieden we informatie, inzichten en handvatten. We brengen hierbij onze eigen ervaringen in, vaak gekoppeld aan onze ervaringskennis. Bij de ondersteuning die we bieden staan eigen regie en eigen verantwoordelijkheid centraal. Je mag zelf bepalen op welke manier jij wilt omgaan met de stemmen, welke betekenis je aan de stemmen wilt geven en welke ondersteuning je hierbij wilt hebben. Om een goed beeld van de hele persoon te krijgen, kijken we naar alle levensgebieden en naar zowel de problemen als de mogelijke bronnen van kracht, inspiratie en steun die er ook zijn. Waar gewenst kunnen we dieper ingaan op een bepaald onderwerp, bijvoorbeeld coping of betekenisgeving. We maken regelmatig gebruik van hulpmiddelen, zoals de menukaart copingstrategieën (zie 6.4) of de krachtenmatrix uit de strengthsbenadering en de SRH. Hierbij bekijk je wat iemand (wel) is, kan, weet, heeft en wil (zie ook 5.6). Dit helpt om je mogelijkheden te (her)ontdekken en niet in je onmogelijkheden te blijven hangen.. Verder informeren we mensen over de verschillende bronnen van informatie en soorten van ondersteuning en behandeling die er in Nederland beschikbaar zijn.
Aanbod en dienstverlening
Infotheek. De infotheek van een Steunpunt Stemmen Horen bevat boeken, tijdschriften, artikelen, dvd’s en cd’s over stemmen horen, herstel, emancipatie en ervaringsdeskundigheid. De materialen zijn gratis in te zien en te lenen.
Gratis open spreekuur. Iedereen die meer wil weten over (omgaan met) stemmen horen kan hier informatie en ondersteuning krijgen van een ervaringsdeskundige stemmenhoorder. De meeste bezoekers van het steunpunt zijn stemmenhoorders die soms alleen, soms met een naaste of een hulpverlener op bezoek komen. Deels zijn ze cliënten en medewerkers van de RIBW N&R.
De rest komt van buiten onze RIBW. Soms werken we samen met studenten, journalisten of schrijvers die op zoek zijn naar informatie over stemmen horen. Van het spreekuur wordt veel gebruikgemaakt, ook door mensen die van ver komen. Het open spreekuur is ook per telefoon, e-mail of sociale media bereikbaar.
Workshops. Regelmatig verzorgen medewerkers workshops en presentaties over (omgaan met) stemmen horen. Aan bod komen onder meer:
1. Algemene informatie en handvatten over stemmen horen, herstel en emancipatie.
2. Informatie over het aanbod, de visie en werkwijze van het Steunpunt.
3. De herstelverhalen van de ervaringsdeskundigen van het Steunpunt. Deze workshops en presentaties verzorgen we onder andere op woon- en dagactiviteitenlocaties van onze RIBW en bij andere instellingen, bij hulpverleningsteams en ggz–instellingen, bij opleidingen op mbo-, hbo- en universitair niveau en op congressen en symposia. De workshops worden doorgaans hooggewaardeerd (tussen de 8 en de 10 op een schaal van 10).
Individuele ondersteuning. De individuele ondersteuning is gebaseerd op de op herstel en emancipatie gerichte benadering ‘Omgaan met Stemmen Horen’. De ondersteuning is beschikbaar voor cliënten van onze RIBW en kan bij mensen thuis plaatsvinden, op het Steunpunt Stemmen Horen of waar de betrokkene maar wil. De wensen en behoeftes van de stemmenhoorder zijn leidend. Afhankelijk van de wens van de stemmenhoorder kunnen we samenwerken met zijn of haar hulpverleners en/of naasten.
Stemmenhoordersgroep. Bij elk steunpunt draait minimaal één stemmenhoordersgroep, eens in de maand. De facilitators bij deze groepen zijn zelf ook stemmenhoorders. Een stemmenhoordersgroep is een zelfhulpgroep/lotgenotencontact voor en door stemmenhoorders. Bij de groepen van de Steunpunten maken de deelnemers zelf afspraken over vertrouwelijkheid en veiligheid in de groep. Per bijeenkomst bepalen de deelnemers welke onderwerpen zij gaan bespreken. De facilitators zijn zelf ook deelnemer en brengen hun ervaringen en ideeën in. Als facilitator zorgen zij ervoor dat er rekening gehouden wordt met de behoeftes en grenzen van de deelnemers. Deelname aan de groep is vrijwillig. De stemmenhoordersgroep in Nijmegen bestaat uit een poule van 15 mensen die deelnemen als ze er behoefte aan hebben.
Cursus ‘Omgaan met Stemmen Horen’. Deze cursus is bedoeld voor zowel stemmenhoorders als hun naasten en hulpverleners en richt zich op stemmen horen, herstel en emancipatie. Het is een belangrijke ruggengraat voor de benadering ‘Omgaan met Stemmen Horen’.
Ervaringsdeskundigheid ontwikkelen. Bij het Steunpunt Stemmen Horen kunnen mensen op verschillende manieren aan de slag gaan met ervaringsdeskundigheid op het gebied van stemmen horen. Er is een soort leer-werktraject, waarin mensen aan de ene kant cursussen volgen op het gebied van stemmen horen, ervaringsdeskundigheid en herstelondersteuning en aan de andere kant vrijwilligerswerk doen bij het Steunpunt. Als iemand voldoende kwaliteiten heeft ontwikkeld kan hij of zij betaald aan de slag.
Een ander traject is de facilitatortraining voor de cursus ‘Omgaan met Stem- men Horen’. Eens in de paar jaar kunnen ervaringsdeskundigen die hebben deelgenomen aan de cursus meedoen aan deze training om de cursus zelf te leren verzorgen. Dit is intensief trainingstraject, met huiswerk zoals literatuur lezen, oefenen met individuele en groepsondersteuning en met presenteren. Elke deelnemer organiseert en verzorgt zelfstandig een presentatie op locatie over stemmen horen, herstel en emancipatie. Inmiddels zijn er 12 facilitators in Nederland opgeleid: Ineke Litjens, Marjolein Pieks, Coen Bethlehem, Marcello de Wild, Yvonne Doornbos, Hans van der Flier, Anja Schasfort, Anne Evers, Maya Smits, Geert Zomer, Jeroen Boymans en Hanneke van den Bergh.
Overige initiatieven. Op 14 september 2016 – wereldstemmenhoordag – hebben we een landelijke dag georganiseerd voor en door stemmenhoorders. Toen is het Nederlandse Stemmenhoordersnetwerk opgericht. Dit is een onofficieel netwerk, zonder bestuur, met als doel om ruimte te creëren voor stemmenhoorders om met elkaar in contact te komen en ervaringen, informatie en tips uit te wisselen. Dit netwerk heeft een jaarlijkse nieuwsbrief en bijeenkomst en een besloten groep op Facebook.
Medewerking aan projecten van anderen. De Steunpunten hebben meegewerkt aan het boek ‘Zolang er mensen zijn, zijn er stemmen’ van Paul Custers. Paul Custers, Yvonne Doornbos, Marjolein Pieks en ik hebben dit boek aangeboden aan de Tweede Kamer om aandacht te vragen voor een andere kijk op stemmen horen. Ook is meegewerkt aan de generieke module Stemmen horen (zie 3.7).
Soms werken de Steunpunten mee aan de organisatie van een symposium
of congres over stemmen horen, zoals ten tijde van het afronden van dit boek aan het 10e Wereldcongres Stemmen Horen in Den Haag in september 2018.
10.2 Cursus ‘Omgaan met Stemmen Horen’
De cursus ‘Omgaan met Stemmen Horen’ biedt stemmenhoorders, naasten en hulpverleners inzichten, informatie en handvatten over (omgaan met) stemmen horen, herstel(ondersteuning) en emancipatie. Door gezamenlijk deel te nemen aan de cursus en daarbij ervaringen en ideeën uit te wisselen kunnen de deelnemers van en met elkaar leren.
Ontwikkeling
De cursus is ontwikkeld met financiële steun van RIBW N&R en MIND/Fonds Psychische Gezondheid. De cursus bestaat uit zeven bijeenkomsten van vier uur. Desgewenst kan worden gekeken of een andere tijdsindeling mogelijk is. De cursus wordt verzorgd door speciaal opgeleide, ervaringsdeskundige facilitators. Dankzij de subsidie kan de cursus landelijk worden aangeboden. Tot nu toe is de cursus in Nijmegen, Amsterdam en Den Haag gegeven. Er zijn concrete plannen om de cursus ook in Utrecht, Enschede en Leiden aan te bieden.
Bij de ontwikkeling van de cursusmaterialen is eerst informatie verzameld over stemmen horen, herstel, herstelondersteuning, gespecialiseerde hulp bij stemmen, stigma en emancipatie en steun voor en door naasten. De uitgangspunten en werkwijzen van de stemmenhoor- en herstelbeweging vormen de paraplu voor de cursus. Eén van de doelen van de cursus is om belangrijke informatie en inzichten op een begrijpelijke manier over te brengen. Met alledaags taalgebruik wordt aangesloten bij verschillende fasen van herstel
en uiteenlopende opleidingsniveaus. Er wordt verder gebruikgemaakt van verschillende werkvormen: presentaties, groepsgesprekken, tweegesprekken, individuele oefeningen en zo nu en dan een liedje of een filmpje. Behalve dit boek ‘Leren Omgaan met Stemmen Horen’. Een op herstel en emancipatie gerichte benadering’ krijgt iedere deelnemer het Werkboek ‘Leren Omgaan met Stemmen Horen’ met daarin de presentaties en de opdrachten uit de cursus.
Uitkomsten: verhalen, plannen en portfolio’s
Stemmenhoorders. In de cursus kunnen stemmenhoorders hun herstelverhaal en herstelplan maken. Het herstelverhaal bevat naast het levensverhaal ook de ervaringen met stemmen horen, de ervaringskennis over het omgaan met stemmen horen en de betekenis die de stemmenhoorder aan de stemmen geeft. Het herstelplan gaat onder andere over dromen, doelen en plannen die de stemmenhoorder in het leven heeft. We kijken hierbij naar alle levensgebieden en zowel naar de problemen als de bronnen van kracht, inspiratie en steun op die levensgebieden.
Naasten. Naasten kunnen hun ervaringsverhaal en een plan maken. Het ervaringsverhaal bevat naast het levensverhaal, de ervaringen met de stemmenhoorder in hun omgeving en de ervaringskennis die ze hebben opgedaan bij het ondersteunen van die stemmenhoorder. Het plan bevat naast persoonlijke dromen, doelen en plannen ook een actieplan over hoe zij de stemmenhoorder in hun omgeving in de toekomst willen gaan ondersteunen en hoe zij van plan zijn goed voor zichzelf te zorgen.
Hulpverleners. In de cursus ondersteunen hulpverleners de stemmenhoorders en naasten bij het maken van hun verhalen en plannen. Daarnaast maken zij zelf een portfolio en een actieplan. Het portfolio bevat materialen over stemmen horen, herstel(ondersteuning) en emancipatie. In het actieplan beschrijven hulpverleners hoe zij wat ze geleerd hebben in de praktijk willen brengen. Bijvoorbeeld: hoe ze stemmenhoorders (anders) willen gaan ondersteunen, naasten willen gaan betrekken en wat zij van plan zijn rond stemmen horen.
Eindpresentaties. Tijdens de laatste twee bijeenkomsten presenteren de deelnemers hun verhalen, portfolio’s en plannen in de groep. Bij deze bijeenkomsten kunnen, als de andere deelnemers daarmee instemmen, andere mensen zoals naasten of hulpverleners uitgenodigd worden.
Sfeer van gelijkwaardigheid en vertrouwen
Bij de opbouw van de cursus is rekening gehouden met het opbouwen van een vertrouwensband en een gelijkwaardige relatie tussen de deelnemers. Tijdens de eerste bijeenkomst delen alle deelnemers in kleine groepjes hun levensverhaal. In de tweede bijeenkomst delen alle deelnemers hun ervaringen met herstel en emancipatie. Pas in de derde bijeenkomst gaan we de ervaringen met stemmen horen in kaart brengen. Ervaringen worden uitgewisseld, in plaats van een situatie waarbij alleen de stemmenhoorders vertellen over hun ervaringen. Door de gelijkwaardige uitwisseling wordt duidelijk dat we allemaal mensen zijn, met een eigen, uniek verhaal en dat iedereen zowel kwaliteiten heeft, als problemen ervaart. Dit helpt om de schijnbare verschillen weg te nemen en een sfeer van gelijkwaardigheid en vertrouwen te scheppen, die nodig is om open over stemmen horen te kunnen praten.
We merken bij de cursus dat veel deelnemers een dubbele rol blijken te hebben: veel stemmenhoorders zijn vaak ook naasten van stemmenhoorders. Sommige stemmenhoorders zijn ook ervaringsdeskundig hulpverlener. Sommige hulpverleners blijken ook naasten te zijn van mensen die stemmen`horen. Hulpverleners en naasten blijken soms zelf ook ervaring te hebben met stemmen horen. Vrijwel alle deelnemers hebben ooit te maken gehad met zowel psychische problemen en herstel, als met stigma en emancipatie.
Opzet
De cursus ‘Omgaan met Stemmen Horen’ heeft een duidelijke opbouw, waarbij aan de ene kant alle belangrijke onderwerpen gezamenlijk besproken worden en aan de andere kant de deelnemers voor zichzelf aan de verschillende onderdelen van hun verhalen, portfolio’s en plannen werken. Eerst wordt een basis gelegd, daarna worden onderwerpen concreter uitgediept.
De cursus maakt gebruik van verschillende werkvormen en beslaat zeven bijeenkomsten van vier uur. Aan het begin van elke bijeenkomst vertellen alle deelnemers hoe zij erbij zitten en aan het einde kan iedereen vertellen hoe hij of zij de middag heeft ervaren. Na de opening is er een presentatie met uitleg over stemmen horen, herstel en/of emancipatie, waarna de onderwerpen in de groep besproken worden. Soms staan er oefeningen op het programma. In het tweede deel van de bijeenkomst werken deelnemers in groepjes van twee of drie aan de verhalen en plannen.
Eigen regie staat centraal bij de cursus. Deelnemers kunnen kiezen op welke manier zij met de stemmen willen omgaan, welke betekenis ze willen geven aan de stemmen en welke ondersteuning ze willen hebben. Tijdens de laatste twee bijeenkomsten presenteren de deelnemers hun verhalen en plannen.
De bijeenkomsten zijn als volgt ingedeeld:
Bijeenkomst 1. Algemene inleiding, levensverhaal en huidige situatie
– Algemene inleiding over stemmen horen, herstel en emancipatie. Hierbij komen onder andere aan bod: wat is stemmen horen wel en niet, hoeveel komt stemmen horen voor, beroemde stemmenhoorders, de stemmenhoorbeweging, herstel(ondersteuning) en emancipatie bij stemmenhoren.
– Oefening ‘Hoe is het om stemmen te horen’.
– Uitwisselen van het levensverhaal en de huidige levenssituatie. Bij de stemmenhoorders wordt het levensverhaal in kaart gebracht door te kijken naar alle levensgebieden en zowel naar positieve (kwaliteiten, passies, krachten), als negatieve kanten (problemen, worstelingen). Bij de stemmenhoorders wordt ook bekeken hoe een dag en een week bij hun eruit ziet.
Bijeenkomst 2. Herstel, emancipatie en herstelondersteuning
– Presentatie over herstel, emancipatie en herstelondersteuning met uitleg over de fasen van herstel, over ervaringskennis, empowerment, ervaringsdeskundigheid en over krachtgericht werken. Al deze onderwerpen worden in de groep besproken.
– In een groepsgesprek wordt algemene ervaringskennis besproken (wat helpt wel en wat helpt niet bij herstel). Er wordt ruimte gemaakt voor dromen over de toekomst. Er wordt een eerste aanzet voor het herstelplan gemaakt door lange en kortetermijndoelen te bepalen.
– Oefening in empowerment. De deelnemers die dit willen laten zich eerst fotograferen met zijn of haar diagnose en vervolgens met een zelfgekozen positieve beschrijving van zichzelf.
– Aan het einde van deze bijeenkomst ligt er het geraamte voor de verhalen en de plannen.
Bijeenkomst 3. Stemmen horen in kaart brengen
– Presentatie over stemmen horen in kaart brengen.
– In kleine groepjes wordt het stemmen horen in kaart gebracht. Deze keer kijken we naar de vorm, inhoud en invloed van de stemmen en de relatie van de stemmenhoorder met de stemmen.
Bijeenkomst 4. Ervaringskennis: wat helpt wel en niet bij stemmen horen?
– Presentatie over ervaringskennis bij stemmen horen. Wat helpt wel en wat helpt niet? Wat zijn triggers, signalen en manieren van coping? Vicieuze cirkels en hoe die te doorbreken.
– In kleine groepjes wordt de ervaringskennis van de stemmenhoorders in kaart gebracht. Thema’s zijn: wanneer heeft iemand meer of minder last van stemmen, wanneer zijn de stemmen minder of vriendelijker, en wanneer geven ze juist meer last? Welke vicieuze cirkels spelen bij iemand en hoe kunnen die doorbroken worden? Welke manieren van coping gebruikt iemand nu en welke wil hij of zij uitproberen? Hoe wil iemand zijn of haar leven anders inrichten om minder last te hebben van de stemmen? Deze bijeenkomst vormt samen met bijeenkomst 3 het hart van de cursus.
Bijeenkomst 5. Betekenisgeving en gespecialiseerde ondersteuning
– Presentatie over verschillende manieren van betekenis geven aan stemmen horen, aan de hand van drie vragen: Wie of wat zijn de stemmen? Wat zijn mogelijke oorzaken of verklaringen? Wat zou de boodschap van de stemmen kunnen zijn? Er worden hierbij zowel psychologische, neurologische als spirituele manieren van betekenisgeving besproken.
– In kleine groepjes worden uitspraken over de betekenis van stemmen horen besproken als verschillende brillen waardoor je naar stemmen horen kunt kijken. De relatie tussen stemmen horen en het levensverhaal wordt verkend.
– Presentatie over de verschillende vormen van gespecialiseerde ondersteuning, zoals besproken in hoofdstuk 8. De stemmenhoorders kunnen desgewenst hieruit een keuze maken en die opnemen in hun herstelplan.
Bijeenkomst 6 & 7. Presentaties
– Presentatie door de deelnemers van hun verhalen, portfolio’s en plannen. Ze zijn vrij om de vorm te kiezen waarin ze hun verhaal delen, bijvoorbeeld als verhaal, powerpointpresentatie, gedicht, muziek, collage, tekeningen, video of drama. Desgewenst kan dit ook in de vorm van een vraag-en-antwoord- gesprek. Dat kan in de groep of één-op-één. In overleg met de deelnemers kunnen gasten uitgenodigd worden.
10.3 Kenmerken van ‘Omgaan met Stemmen Horen’
De benadering ‘Omgaan met Stemmen Horen’ laat zich omschrijven als herstelondersteuning bij stemmen horen. De benadering is ontwikkeld door Robin Timmers van het Steunpunt Stemmen Horen van de RIBW Nijmegen & Rivierenland. De belangrijkste kenmerken van de benadering zetten we
op een rij.
Triadisch werken
De benadering richt zich op zowel de stemmenhoorders, als de naasten en hulpverleners (triade). Ondersteuning kan in de vorm van gezamenlijke gesprekken, maar ook individueel. We bieden alle betrokkenen informatie en handvatten. Voor steun door en voor naasten, zie hoofdstuk 9.
Bij hulpverleners houden we rekening met hun beroep. Bij onze RIBW werken de begeleiders op basis van rehabilitatie en herstelondersteunende zorg. We bieden hun handvatten op het gebied van: het bespreekbaar maken van stemmen horen, stimuleren van ervaringskennis en het inzetten van eigen kracht. Begeleiders kunnen stemmenhoorders bijvoorbeeld helpen leren omgaan met stemmen horen door in de begeleiding te focussen op leuke en zinvolle activiteiten overdag en ‘s avonds (dagbesteding en vrije tijd). Ze kunnen stemmenhoorders ook stimuleren om genoeg emotionele en lichamelijke rust (inclusief goede nachtrust) te nemen en hen ondersteunen bij praktische en sociale problemen.
Herstelondersteunende en herstelbevorderende voorlichting
De voorlichting die we geven is gericht op bevorderen van herstel en emancipatie. Bijvoorbeeld: stemmen horen komt veel voor, ook bij geestelijk gezonde stemmenhoorders; stemmen horen komt veel voor bij allerlei diagnoses;
leren omgaan met stemmen horen is mogelijk; er zijn effectieve manieren van coping die je kunt leren; en herstel gaat in fasen, maar het leven ‘voorbij de stemmen’ is mogelijk en het bereiken van doelen in het leven ook. De informatie is gebaseerd op zowel wetenschappelijke kennis, kennis van de ggz, als op (collectieve) ervaringskennis van stemmenhoorders.
Herstelondersteunende zorg en ervaringsdeskundigheid
We werken op basis van de kwaliteiten van herstelondersteunende zorg (zie deel 5.6) en ervaringsdeskundigheid (zie 5.7). We maken onder andere ruimte voor het verhaal van stemmenhoorders en hun naasten. Als ervaringsdeskundigen delen we ook ons eigen verhaal, onze ervaringen en ervaringskennis, zodat er tweerichtingsverkeer is. We stimuleren het ontwikkelen van ervaringskennis. Bij de ondersteuning zijn de behoeftes en wensen van de stemmenhoorder en/of de naasten leidend. We kijken nadrukkelijk naar iemands kwaliteiten en bronnen van kracht, inspiratie en steun op alle levensgebieden. We werken vanuit de hoopvolle visie dat iedereen kan herstellen en elke stemmenhoorder kan leren omgaan met stemmen. We informeren over de mogelijkheden voor verdere ondersteuning binnen en buiten onze eigen instelling.
In kaart brengen van de ervaringen met stemmen
We brengen het stemmen horen in kaart. Denk hierbij aan de vorm (zoals het aantal stemmen, frequentie, duur, tijdstippen, volume, enzovoort) en inhoud (wat zeggen de stemmen?). Ook brengen we de invloed en de relatie met de stemmen in kaart. Zie hoofdstuk 4.
Ervaringskennis
We stimuleren de ontwikkeling van ervaringskennis met betrekking tot herstel in het algemeen en stemmen horen in het bijzonder door te bekijken wat wel en niet helpt. Welke invloed hebben de stemmen, bijvoorbeeld op gevoelens, gedachten en gedrag? Wat zijn triggers en in stand houders, wat zijn signalen en copingvaardigheden? Welke vicieuze cirkels spelen mogelijk een rol en hoe kun je ze doorbreken?
Betekenisgeving aan stemmen horen
We bespreken de vragen: Wie of wat zijn de stemmen? Wat zou de oorzaak van het stemmen horen kunnen zijn? Wat is de boodschap van de stemmen? We proberen verschillende brillen uit om naar de stemmen te kijken, zoals stemmen als symptoom van een stoornis, stemmen als onverwerkt trauma of stemmen als spirituele ervaring. Stemmenhoorders hebben recht op hun eigen overtuigingen; ze mogen zelf kiezen welke bril het beste bij hen past. We gaan praktisch om met betekenisgeving: welke vorm van betekenisgeving helpt je wel en welke niet om het stemmen horen of de stemmen te begrijpen?
Stigma en emancipatie
Ervaringen met stigma, emancipatie en empowerment worden besproken. Bijvoorbeeld aan de hand van beroemde stemmenhoorders, herstelverhalen van ervaringsdeskundigen, informatie over de internationale stemmenhoorbeweging. We stimuleren het ontwikkelen van een positieve identiteit als stemmenhoorder, bijvoorbeeld door krachtgerichte feedback en positieve benamingen, zoals geuzennamen.
Informatie over gespecialiseerde ondersteuning
We informeren over de beschikbare vormen van gespecialiseerde ondersteuning, begeleiding en behandeling bij stemmen horen (zie hoofdstuk 8).
Crisispreventie
Als de stemmenhoorder een signaleringsplan, WRAP of crisiskaart heeft,
kan deze aangevuld worden met ervaringskennis. Als de stemmenhoorder er nog geen heeft, stimuleren wij hem of haar om er alsnog een te maken. Waar mogelijk helpen we hierbij of verwijzen we naar collega’s.
Herstelverhaal en herstelplan
Stemmenhoorders kunnen een herstelverhaal maken met daarin onder andere het levensverhaal, ervaringen met stemmen horen, ervaringskennis en betekenisgeving aan het stemmen horen.
Stemmenhoorders maken hun herstelplan met daarin hun dromen, doelen en een stappenplan gericht op alle levensgebieden in het algemeen en specifiek het omgaan met stemmen horen. Hierin kan bijvoorbeeld worden opgenomen: oefenen met copingvaardigheden of gespecialiseerde ondersteuning.
10.4 ‘Omgaan met Stemmen horen’ en andere hulpvormen
Hoe verhouden de visie en werkwijze van de Steunpunten Stemmen Horen en de benadering ‘Omgaan met Stemmen Horen’ zich tot andere vormen van ondersteuning? Voor een goed beeld bespreken we de overeenkomsten en de verschillen, in het algemeen en per hulpvorm.
Algemene overeenkomsten
Net als alle andere gespecialiseerde vormen van ondersteuning brengen wij het stemmen horen in kaart. We delen voor een groot deel een aantal belangrijke inzichten uit wetenschappelijk onderzoek: stemmen horen komt veel voor; een deel van de stemmenhoorders heeft er last van en een ander deel niet; stemmen horen kan veroorzaakt worden door trauma en stemmen horen kan bij allerlei diagnoses voorkomen. Met de andere vormen van herstelondersteuning delen wij alle uitgangspunten en werkwijzen.
Algemene verschillen
Wij kijken systematisch naar alle levensgebieden en zowel naar de kwaliteiten als de problemen op die levensgebieden, terwijl de andere gespecialiseerde vormen van ondersteuning vooral naar psychische problemen kijken, eventueel in combinatie met sociale problemen.
Een belangrijk verschil met de psychologische en biologische behandelingen (zie hoofdstuk 8) is dat wij geen behandeling doen. Wij bieden ervaringsdeskundige herstelondersteuning. Deze is op sommige punten fundamenteel anders. In onze benadering zijn de wensen en behoeften van de stemmen- hoorders leidend, niet bepaalde voorschriften zoals protocollen. Alleen de cursus ‘Omgaan met Stemmen Horen’ heeft een duidelijke structuur. De andere onderdelen van het aanbod, zoals het spreekuur, de individuele ondersteuning en de stemmenhoordersgroepen worden ingevuld afhankelijk van behoeftes
en wensen van de stemmenhoorder, naaste of hulpverlener.
Verder dragen wij de op emancipatie gerichte visie van de stemmenhoorbeweging uit. Wij willen het stemmen horen niet alleen destigmatiseren, maar volledig emanciperen als menselijke variatie.
Ten slotte is een belangrijk verschil met veel andere gespecialiseerde hulpvormen bij stemmen horen dat ‘Omgaan met Stemmen Horen’ ook informatie en handvatten biedt voor naasten en andere hulpverleners dan alleen artsen en psychologen.
Zelfhulp en herstelondersteuning
Doordat we werken op basis van ervaringsdeskundigheid en herstelondersteunende zorg zijn er veel overeenkomsten met vormen van zelfhulp en ervaringsdeskundige ondersteuning uit de herstelbeweging (peer support). Een Steunpunt Stemmen Horen is te zien als een Bureau Herstel gericht op stemmen horen. Een stemmenhoordersgroep – een vast onderdeel van een Steunpunt Stemmen Horen – is een zelfhulpgroep voor stemmenhoorders
en de cursus ‘Omgaan met Stemmen Horen’ kun je zien als een herstelcursus voor stemmenhoorders, vergelijkbaar met de WRAP en Herstellen Doe je Zelf.
De benadering ‘Omgaan met Stemmen Horen’ kan worden toegepast door alle hulpverleners die herstelondersteunend willen werken en is niet voorbehouden aan artsen of psychologen.
Het grote verschil met de initiatieven in de herstelbeweging is onze specialisatie op het gebied van stemmen horen. Veel vormen van herstelondersteuning zijn in het algemeen gericht op mensen met uiteenlopende psychische problemen en bijzonderheden. In onze visie is er naast algemene herstel- ondersteuning behoefte aan gespecialiseerde herstelondersteuning. Daarnaast richten wij ons op zowel stemmenhoorders, naasten en hulpverleners, niet op één van die drie groepen.
Maastrichtse benadering
Met de Maastrichtse benadering (Maastrichts Interview en Voice Dialogue) delen we de emancipatoire visie op stemmen horen als variatie. Ook delen we de visie dat leren omgaan met stemmen mogelijk is, dat stemmen betekenisvol kunnen zijn voor de stemmenhoorder en dat trauma een belangrijke rol kan spelen bij stemmen horen. Net als de Maastrichtse benadering brengen wij de stemmen en het levensverhaal in kaart, maar op een andere manier. Een overeenkomst is ook dat de Maastrichtse benadering ook uitgevoerd kan worden door ervaringsdeskundigen.
Anders dan de Maastrichtse benadering zien wij het verband leggen tussen de stemmen en mensen en problemen in het leven van de stemmenhoorder
als een waardevolle manier om betekenis te geven aan de stemmen, maar niet als de enige, beste of belangrijkste manier om stemmen horen te begrijpen.
We informeren mensen over de Maastrichtse benadering en desgewenst kunnen de medewerkers die erin getraind zijn het Maastrichts Interview afnemen of Voice Dialogue doen met de stemmenhoorder of verwijzen naar andere hulpverleners die hierin geschoold zijn.
Psychologische therapievormen
Een belangrijk verschil met alle therapievormen is dat de benadering ‘Omgaan met Stemmen Horen’ geen behandeling is, maar een gespecialiseerde vorm
van ervaringsdeskundige herstelondersteuning die gericht is op zowel stemmenhoorders, als naasten als hulpverleners. Daarnaast hebben we een uitgesproken visie, werkwijze en aanbod op het gebied van stigma en emancipatie.
Gedachten Uitpluizen (cognitieve gedragstherapie, CGT)
Net als CGT brengen wij de stemmen in kaart. Ook besteden we aandacht aan overtuigingen over jezelf, anderen, de wereld en de stemmen. Wij werken met realitychecks die bij CGT gedragsexperimenten genoemd worden. We informeren stemmenhoorders over de mogelijkheid van CGT bij stemmen horen. Een verschil met CGT is dat wij stemmen horen niet bij voorbaat zien als
een psychotisch symptoom of als een informatieverwerkingsfout. Het is prima wanneer een stemmenhoorder, naaste of hulpverlener deze betekenis wil geven aan de stemmen. We vinden het echter belangrijk dat er ook ruimte is voor andere vormen van betekenisgeving.
Hoewel Gedachten Uitpluizen tegenwoordig meer ruimte laat voor betekenisgeving (CGT bij geesten, magie en djinns) gaat CGT in de training en het onderzoek nog steeds uit van symptomen en informatieverwerkingsfouten. Daarnaast richt CGT zich vooral op de stemmenhoorder.
Acceptance & Commitment Therapie (ACT)
Net als ACT kijken wij op onze eigen manier ook naar wat voor de stemmenhoorder waardevol is in diens leven; bij het herstelverhaal en herstelplan kijken we naar passies en dromen. Ook doen we soms ontspanningsoefeningen die overeenkomsten hebben met mindfulness. We informeren mensen over de visie, werkwijze en het aanbod van ACT en over mindfulness.
Hallucinatie Integratieve Therapie (HIT)
Net als HIT brengen wij de stemmen in kaart, bieden we informatie en ondersteuning voor naasten en besteden wij uitgebreid aandacht aan manieren van coping. Een andere overeenkomst tussen de benaderingen is het ruimte maken voor verschillende manieren van betekenisgeven aan de stemmen. We bieden informatie over de visie, werkwijze en het aanbod van HIT.
(Peer supported) Open Dialogue
Net als (peer supported) Open Dialogue bieden we ondersteuning aan stemmenhoorders, naasten en andere hulpverleners, werken we met ervaringsdeskundigen en maken we ruimte voor verschillende vormen van betekenisgeving. Behalve het verschil dat wij geen behandeling bieden, is het betrekken van naasten en andere hulpverleners bij ons niet standaard, maar optioneel. Bij ons ligt vanwege onze specialisatie de focus op stemmen horen.
Biologische therapieën
Ook voor de medisch-biologische therapieën geldt het belangrijke verschil dat de benadering ‘Omgaan met stemmen horen’ geen behandeling is, maar ervaringsdeskundige ondersteuning. Biologische therapie richt zich vooral op de stemmenhoorder zelf, terwijl wij ons richten op zowel de stemmenhoorder, als naasten en hulpverleners en gaat gepaard met een uitgesproken visie, werk- wijze en aanbod op het gebied van stigma en emancipatie.
Ervaringsdeskundigen hebben ervaring met antipsychotica en andere psychiatrische medicatie en zetten hun ervaring en ervaringskennis op het gebied van werking, bijwerking en soms ook onthoudingsverschijnselen bij deze middelen in. We informeren mensen over de verschillende biologische behandelingen en over hersenprocessen die betrokken kunnen zijn bij stemmen horen.
Ook hier is een verschil dat wij niet bij voorbaat ervan uitgaan dat stemmen horen een informatieverwerkingsfout van de hersenen of symptoom van een stoornis is. Onze ondersteuning is niet bij voorbaat gericht op het verminderen of laten verdwijnen van stemmen. Als een stemmenhoorder behoefte heeft
aan informatie en/of ondersteuning op het gebied van biologische behandelingen bieden wij die waar mogelijk. We verwijzen stemmenhoorders naar hulpverleners en zorginstellingen waar deze behandelingen aangeboden worden.